Sinemada 'cadı' tasvirleri: Zamanla popüler kültürde nasıl yer etti?

Victor Fleming’in 1939 yapımı "Oz Büyücüsü" filminden “İyi bir cadı mısınız yoksa kötü bir cadı mı?” sorusu, yalnızca film tarihine değil, popüler kültüre de damgasını vurdu. Fakat yıllar geçtikçe bu diyalektik bulanıklaşmaya başladı.

Birçoğumuz cadılarla ilk tanışmamızı masalların ürkütücü karakterleriyle hatırlarız. "Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler"deki Kötü Kraliçe’nin çarpık burnu ve dişsiz gülüşü ya da Margaret Hamilton’ın canlandırdığı Batı’nın Kötü Cadısı’nın eriyen, hastalıklı teni, korku dolu imgeler yaratır.

Ancak bu imgeler, 90’lı yıllarda Amerikalı yazar Gregory Maguire’a ilham verdi. Maguire, "Wicked" romanında, Batı’nın Kötü Cadısı’nı kötülüğün doğasını sorgulamak için bir kahramana dönüştürdü. Sinemanın en kötü şöhretli kötü karakterlerinden biri, bu eserle yeni bir ışıkta ele alındı ve ahlaki ikilikler üzerine derin bir tartışma başlattı.

Cadılara dair korkular ve algılar artık bir masal kalıbının ötesine geçerek, kötülüğün ve iyiliğin ne olduğuna dair soruları yanıtlamak için birer sembol haline geldi.

Gregory Maguire’ın "Wicked" romanı, Elphaba’nın Batı’nın Kötü Cadısı olmadan önceki geçmişini ve İyi Glinda’ya dönüşen Galinda ile olan dostluğunu anlatıyor. Yeşil teni yüzünden dışlanan ve Oz’un faşist büyücüsü tarafından manipüle edilen Elphaba, intikam hırsıyla hareket eder ve kötü muamele zamanla onu yozlaştırır.

Roman, yayımlandığı dönemde büyük bir başarı yakalayarak kısa sürede çok satanlar listesine girdi. Ayrıca Broadway’in en büyük hitlerinden birine dönüştü. Kadınların güçlendirilmesi, arkadaşlık ve ötekilik gibi temaları özellikle genç kadınlarda güçlü bir yankı buldu. Bu bağlılık, eserin devasa kültürel etkisine katkı sağladı.

Şimdi bu güçlü hikaye, Elphaba rolünde Cynthia Erivo ve Glinda rolünde Ariana Grande’nin yer aldığı bir Hollywood uyarlamasıyla sinemaya taşınıyor. 22 Kasım’da vizyona girecek film, cadılara duyulan süregelen hayranlığı bir kez daha hatırlatıyor. Teneke adamlar ve korkuluklar arasında bile Batı’nın Kötü Cadısı, "Oz Büyücüsü"nün en unutulmaz ve etkileyici karakterlerinden biri olmaya devam ediyor.

Ding! Dong! Cadı ölmedi, sadece yanlış anlaşıldı

Cadılar, başlangıçta putlaştırılacak figürler olarak değil, korkulması gereken varlıklar olarak tasvir edildi. Burunlarında siğiller olan, gençliği ve güzelliği kıskanan, yozlaştırmaya ve ölüm getirmeye niyetli acımasız kocakarılar şeklinde bir portre çizildi.

Bu tasvirler, kadınlar için ataerkil kontrolün sinsi ve yaygın bir aracı haline geldi. Mesaj açıktı: kadınlar sadece genç, güzel ve terbiyeli kalmak zorunda değildi, aynı zamanda bu beklentilere karşı çıkan diğer kadınlara karşı da yargılayıcı bir tutum sergilemeliydi.

Cadı figürleri, çoğunlukla Üçlü Tanrıça arketipi etrafında şekillendi. Bu arketip, kadınlık döngülerini temsil eden üç figürü içeriyor: Bakire, Anne ve Kocakarı. Bu döngüler, kadınların yaşam evrelerini ve toplumun onlara yüklediği rolleri yansıtarak, cadıların hem korkulan hem de hayranlık duyulan birer simge haline gelmesine zemin hazırladı.

Cadı arketipi aslında kadın yaşam döngülerinin farklı evrelerini temsil ediyor: Genç, güzel ve saf "bakire," yalnızca doğurganlığı ve ev içi rolleriyle değer gören "anne" ve yaşlı, aşağılık ve kindar olan "kocakarı." Tarih boyunca en yaygın tasvir kocakarı olsa da, son yıllarda bakire ve anne figürleri kadın ifadesi, isyanı ve güçlenmesinin sembolleri olarak yeniden yorumlanmaya başlandı.

"Wicked" bizi kötü bir cadıyı anlamaya ve onunla empati kurmaya teşvik ederken, daha önceki yıllara ait "The Craft," "Maleficent" ve "The Love Witch" gibi filmler, cadılığın aslında içimizde olduğunu fark etmemizi sağladı.

Cadı, düşüncelerimizde fokurdayan çirkin kendinden nefret, toplumsal beklentilerin boğucu baskısı, kabaran öfke, bastırılamayan arzular, kadınlar arası rekabet ve dayanışmadır. Aynı zamanda özgür olma ve "kötü" olma arzusunun bir yansımasıdır. Robert Eggers'ın "The Witch" filminde bu duygu, "lezzetli yaşam" arzusuyla özlü bir şekilde ifade ediliyor.

Cadı, ataerkil toplumun oluşturduğu çelişkiler kazanıdır ancak aynı zamanda kadın travmasının, hakikatinin ve öz gücünü keşfetmenin somutlaşmış halidir. Bu yüzden, Elphaba ile yerçekimine meydan okumadan önce, sinemada cadının en belirgin iki yinelemesine, farklı ama birbirini tamamlayan kategorilere ayrılmış biçimlerine bir göz atalım.

Kötü kalpli cadı

Cadılarla ilgili ilk filmlerden biri olan 1922 yapımı sessiz film "Haxan"da şu söz yer alır: "Şeytanın yoldaşı genç ve güzel olabilir ama daha çok yaşlı, fakir ve sefil olur."

Siğilli kocakarı imgesi, kötü cadılarla eşanlamlı hale gelmiştir. Onların aşağılanmış ve çarpık görünümleri, izleyicide hem iğrenme hem de korku uyandırmayı amaçlıyor.

Anjelica Huston'ın, Roald Dahl'ın "The Witches" adlı eserinin 1990 yapımı uyarlamasındaki Büyük Yüce Cadı karakteri, bu tasvirin en unutulmaz örneklerinden biridir. Diğer cadılarla bir araya geldiğinde ve çocukları fareye dönüştürmeyi planlarken, Jim Henson'ın tasarladığı grotesk görüntüsü gerçek yüzünü açığa çıkarır: sarkık kulak memeleri, çökük ve pullu deri, pençeyi andıran tırnaklar ve abartılı derecede uzun çengel burun... Adeta bir gargoyle.

Protez efektler günümüzde biraz eskimiş görünse de, özellikle cadılar açık kafa derisi yaralarını kaşıdığında, hâlâ tüyler ürpertici. Bu, kötülüğün fiziksel deformasyonla yabancılaştırıldığı, ölüm ve çürüme çağrışımlarıyla dolu bir canavarlık temsilidir.

Sinemanın diğer ikonik cadıları arasında Margaret Hamilton'ın "Oz Büyücüsü"ndeki yeşil tenli Kötü Cadı, Bette Midler'ın "Hocus Pocus"taki hamster dişli Sanderson kız kardeşi ve Disney'in "Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler"indeki Kötü Kraliçe sayılabilir. Özellikle Kötü Kraliçe, daima "en güzel" kalabilmek için genç Pamuk Prenses'i zehirli bir elmayla öldürmeye çalışır ve bunu yapabilmek için yaşlı, korkutucu bir cadı kılığına girer.

Bu anlamda, kötü cadının cadı kılığı her zaman toplumun kadın gençliğine olan takıntısını yansıtmıştır; kadınlar belli bir yaşa geldiklerinde reddedilir ve artık erkekler için cazip görülmezler.

Ancak kötü cadı her zaman yaşlı ve çirkin değildir. Örneğin, "The Craft" filmindeki Nancy Downs (Fairuza Balk), genç, gotik bir "korkunç kaltak"tır. Cadılık ve nihai gücü saplantı haline getirir, karanlık bir tanrı tarafından ele geçirilir ve ölümcül bir intikam çılgınlığına sürüklenir.

Zamanla, seyircilerin kötü karakterlerin arka planlarına daha fazla ilgi duyması ve tarihsel olarak canavarlaştırılan arketiplerin insani duyguların evrensel ifadeleri haline gelmesiyle, bir cadıyı "kötü" olarak tanımlamak artık eskisi kadar kolay değil.

Sinema, kötü cadının tarih boyunca nasıl kötü gösterildiğini giderek daha fazla kabul ediyor. Kötü muamele nedeniyle nefrete sürüklenen bir kadın, artık sadece bir kötü değil, eylemleri güç ve direnişin bir yansıması olarak görülebiliyor.

Güçlendirilmiş cadı

90’lı yıllar boyunca cadılar, havalı figürler haline geldi. Göksel desenler, Mazzy Star’ın melankolik tınıları ve genç büyü yapıcıların yer aldığı TV şovlarıyla dolu bir dönemdi.

Beyaz perdede ise Sandra Bullock ve Nicole Kidman’ın başrollerini paylaştığı "Pratik Sihir" gibi filmler, cadıların daha ilişkilendirilebilir bir yönünü ortaya koydu. Filmde, kalıtsal güçlerini yaşam ve aşkı yönlendirmek için kullanan iki kız kardeş, cadılığı tarihsel olarak karanlık bir konudan hafif ve eğlenceli bir hikâyeye dönüştürdü.

Bu kültürel değişimle birlikte cadılar, feminizmin daha yaygın temsilleri haline geldi. Güçlü, bağımsız kadınlar olarak bir araya geliyor ve kendilerine ataerkil beklentilerden uzak bir hayat kurabiliyorlardı. Ancak, 90’ların birçok cadısı erkeklerle meşgul olmayı da bırakmadı.

On yılın en belirgin korku filmlerinden biri olan "The Craft," cadılığa daha karanlık bir bakış sundu. Film, okulda sevmedikleri kişilere karşı büyü yapan üç cadıyla arkadaş olan bir genç kızı konu aldı. Kendilerini Owens kardeşlerin Geceyarısı Margaritaları sahnesinde göremeyen ama Nancy Downs’un içindeki öfkeyi tanıyan uyumsuzlar ve dışlanmışlar kuşağına hitap etti.

Robert Eggers’ın 2016 yapımı, son on yılın en çok övgü alan korku filmlerinden biri olan "Cadı"da, Thomasin (Anya Taylor-Joy) adlı genç bir kadın, Püriten ailesiyle birlikte toplumdan tecrit edilir. Hikâye, onun bir kocakarıdan öğüt alarak cadılığı ve baskıcı ideolojilere karşı kadınsı bir isyanın gücünü benimsemesini konu alır.

Aynı yıl, Anna Biller’in kışkırtıcı renk paletine sahip filmi Aşk Cadısı, genç ve güzel bir cadı olan Elaine’in (Samantha Robinson), erkeklere yaptığı aşk büyülerini anlatıyor. Elaine’in büyüleri, seçtiği erkeklerin umutsuzca aşık olmalarına ve güçlü duygularıyla baş edemeyerek kendilerini yok etmelerine neden oluyor.

Luca Guadagnino’nun Dario Argento’nun klasik filmi "Suspiria"yı yeniden çektiği yapımda ise cadılar, ataerkilliğin baskıladığı kadınlık duygularını dans yoluyla ifade ediyor. Susie Bannion’ın (Dakota Johnson) cadılar meclisinin başına geçtiği finale doğru, "Suspiriorum Ana," özerkliğin ve yeniden doğuşun güçlü bir sembolü haline geliyor.

Modern dönemin güçlendirilmiş cadısı aslında bir nevi anlatısının kontrolünü geri alıyor: kimi zaman güçlerini iyilik için kullanıyor, kimi zaman ise kendisine yapılan haksızlıkların intikamını alıyor.

Bu filmler, cadıyı kadın hüsranının ve özgürlüğünün sembolü olarak yeniden tanımlarken, şu soruyu sorduruyor: Gerçek kötü kim? Sihirli güçlere sahip olan mı, yoksa bu güçleri bastırmaya çalışıp onun yok oluşunu kutlayan toplum mu?

"Wicked," 22 Kasım’da dünya genelinde sinemalarda gösterime giriyor.