Penny Siopis: «Δεν μπορούσα να ζήσω ως καλλιτέχνιδα, χωρίς να αντιδρώ στην απόλυτη αδικία που βίωνα»

Το ΕΜΣΤ παρουσιάζει την πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση στην Ευρώπη της σημαντικής Νοτιοαφρικανής καλλιτέχνιδας Penny Siopis, που γεννήθηκε το 1953 στην πόλη του Βράιμπεργκ από Έλληνες γονείς. Η Siopis αποτελεί σημείο αναφοράς για τη σύγχρονη αντιαποικιακή και φεμινιστική τέχνη. Έγινε γνωστή ήδη από τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 χάρη στην ιστορικά και πολιτισμικά φορτισμένη ζωγραφική της, που ασκούσε κριτική στο απαρτχάιντ, τον ρατσισμό και τον σεξισμό. Στην καλλιτεχνική της πορεία πειραματίστηκε με πληθώρα μέσων, δημιουργώντας ένα πολυδιάστατο έργο που την έχει καταστήσει μία από τις πλέον σημαντικές καλλιτεχνικές φωνές της γενιάς της τόσο εντός όσο και εκτός της αφρικανικής ηπείρου.

H έκθεση με τίτλο «For Dear Life» περιλαμβάνει εμβληματικά έργα από όλες περιόδους και τις ενότητες της καλλιτέχνιδας, από την αρχή της πορείας της, το 1980 μέχρι σήμερα.

Συναντήσαμε την Penny Siopis στην αναδρομική της έκθεση και μιλήσαμε για την εικαστική της διαδρομή, τις πηγές έμπνευσης, τα ζητήματα που την απασχόλησαν σε αυτό το μισό αιώνα δημιουργίας:

«Δεν μπορώ πραγματικά να θυμηθώ, πότε αποφάσισα να γίνω καλλιτέχνις, αλλά ήξερα από μικρό παιδί ότι ήθελα να ασχοληθώ με την τέχνη. Πάντα ζωγράφιζα. Αμέσως μετά το σχολείο, πήγα στο πανεπιστήμιο για να σπουδάσω τέχνη, επειδή η μητέρα μου είχε ισχυρή επιρροή επάνω μου. Πίστευε ότι ήταν σημαντικό να σπουδάσω πολιτισμό και να ασχοληθώ με διαφορετικές μορφές έκφρασης, ιδιαίτερα με τις δημιουργικές τέχνες. Επηρεάστηκα από τη μητέρα μου. Μου άρεσε αμέσως που ήμουν στο πανεπιστήμιο, σπουδάζοντας τέχνη. Το ένα λοιπόν ακολούθησε το άλλο. Μετά σπούδασα στην Αγγλία για ένα χρόνο και στη συνέχεια επέστρεψα και δίδαξα για πολλά χρόνια σε διάφορα πανεπιστήμια της Νότιας Αφρικής. Το ότι δούλευα με φοιτητές με κράτησε ζωντανή, όσον αφορά στη σημασία της τέχνης σε όλες τις γενιές και σε σχέση με την κοινωνία, στην οποία ζούσα. Αυτό ήταν κάτι πολύ σημαντικό».

Η Penny Siopis έχει δουλέψει με μια ευρεία γκάμα υλικών: λαδομπογιές, μελάνια, κόλλα, αποκόμματα εφημερίδων, καθημερινά αντικείμενα, αλλά και φιλμ 8 και 16 χιλιοστών. Τα έργα της είναι υποδειγματικά για την πλήρη ισορροπία μεταξύ περιεχομένου και φόρμας, καθώς η υλικότητα και η διαδικασία της δημιουργίας τους είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το περιεχόμενο, το νόημα και την ιδέα. Εδώ και πενήντα χρόνια, διερευνά την πολιτική του σώματος, το τραύμα, τη θλίψη και την ντροπή που ενυπάρχουν μέσα σε προσωπικές και συλλογικές ιστορίες στην πατρίδα της, την πολύπαθη Νότια Αφρική:

«Ο δρόμος που ακολούθησα, που θεωρούνταν επίσης ότι ήταν ένας δρόμος αντίστασης, ήταν ότι δούλεψα με αλληγορικό τρόπο. Θυμηθείτε ότι υπήρχε λογοκρισία, εκείνη την εποχή. Έτσι, οι αλληγορικοί τρόποι εργασίας ήταν να ζωγραφίζω πίνακες που είχαν μια αισθησιακή ποιότητα και ένα επίπεδο αισθητικής, αλλά παρουσίαζαν επίσης ένα πολιτικό ζήτημα και περιείχαν πολιτικό υλικό, με ένα πλάγιο όμως τρόπο. Όλοι μπορούσαν όμως να το δουν στη Νότια Αφρική. Έτσι λειτουργεί η αλληγορία. Όλοι όσοι βρίσκονται στην ίδια κατάσταση το καταλαβαίνουν. Δεν θα μπορούσα λοιπόν να ζήσω ως καλλιτέχνιδα και να υπηρετήσω αυτόν που πιστεύω ότι είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη χωρίς να αντιδρώ στην απόλυτη αδικία την οποία βίωνα και για την οποία, λόγω του ότι ήμουν λευκή, ήμουν κατά κάποιο τρόπο συνυπεύθυνη. Παρόλο φυσικά, που δεν την ξεκίνησα εγώ και είχα γονείς που ήταν πολύ φιλελεύθεροι και κατά του απαρτχάιντ. Παρόλα αυτά προσδιορίζομαι ως λευκή. Δίδασκα επίσης στο πανεπιστήμιο. Έτσι είχα μεγάλο περιθώριο να αφυπνίσω τον κόσμο μέσα από την πρακτική μου ως καλλιτέχνις, αλλά και τη δουλειά μου ως δασκάλα. Αυτοί οι διαφορετικοί ρόλοι συναντήθηκαν».

Κεντρικά θέματα στο έργο της Νοτιοαφρικανής καλλιτέχνιδας είναι η ιστορία, η μνήμη, η αλήθεια, η απόδοση ευθυνών, τα δικαιώματα των γυναικών και των περιθωριοποιημένων ατόμων, η ευαλωτότητα και οι περίπλοκοι δεσμοί που συνδέουν το ιδιωτικό και το δημόσιο. Κοινωνική συνείδηση, ηθική και πολιτική στάση, καλλιτεχνική φαντασία και δεξιοτεχνία συνυπάρχουν σ’ ένα σώμα δουλειάς πλούσιο σε οπτικά και εννοιολογικά ερεθίσματα. Ποια είναι τα ζητήματα που την απασχόλησαν και πώς αυτά «πέρασαν» μέσα από τα υλικά και τις τεχνικές που χρησιμοποίησε;

«Ένα από τα πράγματα που ήταν σημαντικά, σε σχέση με το έργο που επέλεξα να κάνω, στο πλαίσιο του απαρτχάιντ, ήταν ότι είχε να κάνει πολύ με την ιστορία. Ήταν ιστορία που είχε σημασία σε αυτόν τον συγκεκριμένο κόσμο που ζούσα, στη Νότια Αφρική. Αλλά ήταν επίσης ιστορία σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Αμφισβητούσε επίσης την ευθραυστότητα της μνήμης. Αυτά ήταν βασικά ερωτήματα, που με απασχόλησαν. Είναι σημαντικό να δουλεύω με το συγκεκριμένο υλικό που χρησιμοποιώ. Έτσι, η λαδομπογιά είχε μια επιφάνεια και είχε ένα είδος δικής της ζωής. Ήταν σαν ένα σώμα.

Αργότερα, όταν ασχολήθηκα με το φιλμ, τα ίδια τα φιλμ που χρησιμοποιούσα, τα βρήκα σε διάφορα μέρη στη Νότια Αφρική και στο εξωτερικό. Ήταν παλιές ταινίες 8 και 16 χιλιοστών. Ήταν οικογενειακά βίντεο. Είχαν ένα είδος οικογενειακής ατμόσφαιρας, μια συναισθηματικότητα, αλλά επίσης ήταν διαλυμένα και κατεστραμμένα. Αυτό είχε να κάνει με την ευθραυστότητα της μνήμης. Όταν κοιτάς κάτι σπασμένο και κατεστραμμένο και έχει επίσης μια εικόνα μέσα του, μπορείς να σκεφτείς τα στρώματα της ιστορίας και όσα δεν βλέπεις, επειδή η ζημιά υποδηλώνει ότι υπάρχουν τρύπες στην ιστορία ή υπάρχουν κενά σε αυτά που βλέπεις. Αλλά ως θεατής, κοιτάζεις, ας πούμε, τις ταινίες που έχω κάνει και μεταφέρεις τα δικά σου συναισθήματα και τη δική σου ιστορία σε αυτές, επειδή το ίδιο το μέσο είναι αρκετά ανοικτό. Το φιλμ προσκαλεί τον θεατή να μπει μέσα και να φέρει μαζί του αυτή την ευρύτερη έννοια, με την οποία δουλεύω, που είναι η σχέση μεταξύ των προσωπικών και των συλλογικών ιστοριών.

Στη συνέχεια μέσα σε αυτό, υπεισέρχεται και το ζήτημα των τρωτών σημείων, που όλοι έχουμε ως άνθρωποι. Κατά κάποιο τρόπο, ακόμα και τα ζώα. Αυτό σχετίζεται με ευρύτερα ζητήματα, όπως υπαρξιακά ζητήματα, ζητήματα που αφορούν κάθε άνθρωπο. Και μετά κάποια από τα θέματα, προφανώς, με τα οποία δούλεψα, όπως οι ζωές, η ιστορία, η μνήμη, η ντροπή, το πένθος, όλοι νιώθουν ντροπή κάποια στιγμή στη ζωή τους, όποιο κι αν είναι το πολιτιστικό τους πλαίσιο. Όλοι βιώνουν τη θλίψη. Υπάρχει η απώλεια. Υπάρχει η χαρά. Τα έργα μου συνδέονται με ιστορίες. Αυτές οι ιστορίες έρχονται από πολύ παλιά, συνήθως πριν από μένα ή από εσάς, και θα ζήσουν και μετά από εμάς. Υπάρχει λοιπόν στα έργα μου αυτός ο συλλογισμός για το πώς η σωματικότητα των πραγμάτων μπορεί να συμπεριλάβει την ανθρώπινη, ακόμη και τη μη ανθρώπινη εμπειρία. Υπό αυτή την έννοια, βλέπω το έργο την υλικότητα του έργου σχεδόν σαν ένα μεγάλο σώμα».

Η έκθεση περιλαμβάνει επίσης ένα σημαντικό μέρος της περίφημης κινηματογραφικής δουλειάς της, ένα κομμάτι το οποίο εκφράζει τα βιώματα της Ελληνικής καταγωγής της και μας θυμίζει σημαντικά ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα που σημάδεψαν την Ελλάδα και την διασπορά της, κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Αυτά τα πειραματικά φιλμικά κολάζ μικρού μήκους αποτελούν έναν συγκινητικό στοχασμό πάνω στα πολιτικά και προσωπικά ορόσημα της ζωής της και στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα του προηγούμενου αιώνα, αναδεικνύοντας την αφηγηματική της ικανότητα. Οι σαγηνευτικές της ιστορίες πλαισιώνονται με δικό της, και όχι μόνο, οπτικοακουστικό υλικό και μιλούν για τη μετανάστευση, την εξορία, τα πολιτικά ζητήματα της εποχής, την σχέση του δημόσιου με τον ιδιωτικό βίο:

«Ξεκίνησα για πρώτη φορά να ασχολούμαι με το φιλμ το 1997, με αυτή τη μορφή μοντάζ. Το μοντάζ είναι η σύνδεση ακολουθιών φιλμ 8 ή 16 χιλιοστών που βρίσκω. Πάω και τα βρίσκω κυριολεκτικά. Δεν μπαίνω δηλαδή στο διαδίκτυο και ψάχνω απλά για μια συγκεκριμένη εικόνα. Το βιώνω με έναν ενσώματο τρόπο. Βρίσκω αυτές τις ταινίες σε υπαίθριες αγορές, πολύ συχνά εδώ στο Μοναστηράκι. Έχω βρει πολλές ταινίες στο Μοναστηράκι. Μετά τις συλλέγω όλες και τις μεταφέρω σε ψηφιακή μορφή. Όταν τις αγοράζω, δεν ξέρω τι έχουν. Το υλικό τους είναι αόρατο. Έχω φτιάξει λοιπόν ένα μεγάλο αρχείο με όλα αυτά τα φιλμ. Μετά τα συνδέω με συγκεκριμένες ιστορίες που άκουσα στη Νότια Αφρική ή που είναι σημαντικές, κατά κάποιο τρόπο. Συνήθως είναι μικροαφηγήσεις της μεγάλης ιστορίας. Δεν είναι οι σημαντικές, οι επίσημες ιστορίες. Είναι ιστορίες που είναι συχνά στο περιθώριο της ιστορίας. Μετά κάνω μεγάλη έρευνα για τη συγκεκριμένη ιστορία. Αυτή όμως η συγκεκριμένη ιστορία είναι σχεδόν πάντα μια ιστορία που είναι εμβληματική μεγαλύτερων ιστοριών. Είναι εμβληματική όσον αφορά τη σχέση ενός ατόμου με ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις και πολιτικές και όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα έπρεπε να αντιμετωπίσουν αυτές τις ευρύτερες πολιτικές στην προσωπική τους ζωή».

Η αναδρομική έκθεση της Penny Siopis συστήνει στο ελληνικό κοινό μια σημαντική καλλιτέχνιδα που με το έργο της έχει ανοίξει νέους εκφραστικούς δρόμους και συνομιλεί ουσιαστικά με μια ολόκληρη εποχή διεκδίκησης δικαιωμάτων και κοινωνικοπολιτικών αλλαγών. Η καλλιτέχνις έχει δημιουργήσει μια πληθωρική, πολυεπίπεδη εικαστική παραγωγή, έμφορτη νοήματος με θαυμαστή ισορροπία μεταξύ περιεχομένου και φόρμας, που καλεί τον θεατή να μπει μέσα, να μάθει νέα πράγματα και να σκεφτεί για σημαντικά σύγχρονα ζητήματα. Ποια είναι τα στοιχεία που διαμορφώνουν την εικαστική της ταυτότητα;

«Νομίζω ότι η ταυτότητά μου βασίζεται πολύ στην ιδέα ότι η τέχνη μπορεί να μεταμορφώσει. Οι άνθρωποι συχνά αναρωτιούνται για τον ρόλο της τέχνης. Πιστεύουν ότι η τέχνη δεν κάνει τίποτε. Δεν συμφωνώ όμως με αυτό. Νομίζω ότι η τέχνη μπορεί να μεταμορφώσει. Η δουλειά μου καθοδηγείται από αυτό μέσα από την πραγματική μεταμόρφωση των υλικών σε ένα έργο, αλλά και επειδή θέλω πραγματικά να προσκαλέσω το κοινό σε αυτό. Δεν είμαι μια καλλιτέχνις, που θέλει απλά να ακολουθήσει τη δική της άποψη. Πιστεύω ότι η άποψή μου είναι μέρος μιας ευρύτερης άποψης και η ταυτότητά μου είναι να κάνω αυτή την άποψη κατά κάποιο τρόπο υλική. Να της δώσω ένα σώμα. Κάτι που δεν έχω αναφέρει και είναι παράξενο, σε αυτή τη συζήτηση είναι ότι έπαιξε καθοριστικό ρόλο το γεγονός ότι είμαι γυναίκα. Και αυτή είναι πραγματικά, μια κρίσιμη πτυχή του είδους της ποιητικής της ευαλωτότητας που με ενδιαφέρει πάντα να εξερευνήσω και να παρουσιάσω σε όλα τα έργα μου.

Το ότι είμαι γυναίκα, Νοτιοαφρικανή, Ελληνίδα, μητέρα, δασκάλα, ευρισκόμενη ταυτόχρονα μέσα και έξω από μια χώρα κι ένα πλαίσιο, όλα αυτά τα πράγματα συνδέονται στην καλλιτεχνική πρακτική μου. Νομίζω ότι με ενδιαφέρει το επίπεδο της πολυπλοκότητας σε σχέση με την ταυτότητα. Δεν είμαστε απλά δηλαδή ένας συμπαγής, μονολιθικός εαυτός. Είμαστε φτιαγμένοι από πολλούς διαφορετικούς εαυτούς. Υπάρχει πάντα αυτή η ένταση μεταξύ της προσπάθειας να βρω μια ουσία, να βρω ένα αληθινό συναίσθημα, σε σχέση με το να είσαι γυναίκα, να ζεις στη Νότια Αφρική, Ποιο είναι το συναίσθημα; Πώς μπορεί η δουλειά μου να εξερευνήσει αυτή την πολυπλοκότητα; Είναι κάτι που δεν επιλύεται ποτέ. Δεν είναι κάτι τετελεσμένο. Δεν δίνω κανένα τελικό συμπέρασμα ή λύση για οτιδήποτε. Είναι μια διαδικασία. Και η διαδικασία έχει να κάνει με αυτή την αίσθηση ότι τα πράγματα διαμορφώνονται συνεχώς. Υποθέτω λοιπόν ότι αυτό που με ενδιαφέρει, είναι η αλλαγή. Θέλω θετική αλλαγή. Δουλεύω με την αλλαγή σωματικά και υλικά και με θέματα που αλλάζουν».

H αναδρομική έκθεση της Penny Siopis με τίτλο «For Dear Life» στο ΕΜΣΤ εντάσσεται στον κύκλο εκθέσεων «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;». Την επιμέλεια έχει η Κατερίνα Γρέγου. Η έκθεση διαρκεί μέχρι τις 10 Νοεμβρίου.

Περισσότερες πληροφορίες