Gazze'de ateşkes süreci için Kuzey İrlanda'dan ders çıkarılabilir mi?

Filistinliler ve İsrailliler Gazze'deki ateşkesin ardından ne olacağını beklerken, bazıları savaştan barışa nasıl geçileceği konusunda ders almak için Kuzey İrlanda'nın 1990'lardaki barış sürecine bakıyor.

O süreçten iki isim, eski Başbakan Tony Blair ve eski özel kalem müdürü Jonathan Powell, Gazze'nin geleceği konusunda ABD ve diğer ülkelerle yaptıkları görüşmelerle yeniden gündemde.

İngiltere Başbakanı Keir Starmer bu hafta yaptığı açıklamada, "Kuzey İrlanda'daki deneyimlerimizden yola çıkarak Hamas'ın silah ve kabiliyetlerinin devre dışı bırakılmasında kilit bir rol oynamaya hazırız," dedi.

"The Troubles" döneminde, Kuzey İrlanda'nın statüsü konusunda otuz yıl süren şiddet olaylarında yaklaşık 3 bin 600 kişi öldü ve 50 bin kişi yaralandı. Bir barış anlaşması olan Hayırlı Cuma (Belfast) Anlaşması nihayet 1998 yılında imzalandı. Bu anlaşma çatışmaların çoğunu sona erdirdi ve İrlanda Cumhuriyet Ordusu (IRA) ile diğer militan grupların silahsızlandırılmasına yol açtı.

Trump'ın desteklediği Gazze planı ise çok daha dar kapsamlı. Son savaştan onlarca yıl önce başlayan daha geniş çaplı İsrail-Filistin çatışmasıyla ilgilenmiyor. İsrail'in reddettiği ancak uluslararası alanda çatışmayı çözmenin tek yolu olarak görülen Filistin devletine giden bir yol da sunmuyor.

Plan Hamas'a silahsızlanma çağrısında bulunuyor ki Hamas bunu yapmayı reddediyor, ancak bazı silahları Filistinli ya da Arap bir otoriteye verebileceğini söylüyor.

Kuzey İrlanda'da IRA'nın silah bırakmayı reddetmesi barış sürecini tehdit eden önemli bir sorundu.

Uzmanlar Kuzey İrlanda'daki çatışma ile Hamas'ın 7 Ekim'de İsrail'e düzenlediği ve bin 200 kişinin öldüğü, 251 kişinin de rehin alındığı saldırının tetiklediği Gazze'deki yıkıcı savaş arasında benzerlikler olduğu kadar önemli farklılıklar da bulunduğunu söylüyor.

İsrail'in misilleme saldırısı Gazze'nin büyük bölümünü harabeye çevirdi, kıtlığa yol açtı ve yerel yetkililere göre yaklaşık 68 bin Filistinlinin ölümüne neden oldu.

Belfast'taki Ulster Üniversitesi'nde siyaset dersleri veren Kristian Brown, "Şu anda Orta Doğu'daki meydan okumanın seviyesi muazzam," dedi ve ekledi: "(Kuzey İrlanda'daki) Acı seviyesi, yakın tehdit duygusu ve yıkım seviyeleri Gazze kadar dehşet verici değildi."

IRA sonunda uluslararası bir grup tarafından izlenen gizli bir süreçle cephaneliğini "kullanım dışı" bırakmayı kabul etti. Bu süreç, Orta Doğu'da ABD öncülüğünde 30 yılı aşkın bir süredir devam eden barış çabalarının başaramadığı bir şekilde, ana anlaşmazlıkları çözmeye yönelik siyasi görüşmeler devam ederken gerçekleşti.

Kuzey İrlanda'da silahsızlanma yavaş ilerledi. IRA silahlarını 2001 yılında bırakmaya başladı ve barış anlaşmasından yedi yıl sonra 2005'te bitirdi. Diğer bazı Britanyalı sadık ve İrlandalı cumhuriyetçi militan gruplar da sürecin bir parçası olarak silahsızlandı.

Galway Üniversitesi'nde siyaset bilimi profesörü olan Niall O Dochartaigh, "İngilizler sabır ve pragmatizm tavsiye edebilirler," dedi. "IRA liderliğine, örgüt içinde bu argümanı (silahsızlanma için) oluşturması için çeşitli şekillerde yardım edilmesi gerekiyordu."

"Nihayetinde İrlanda örneğinde silah bırakma ancak IRA'nın siyasi bir anlaşmaya varıldığına ikna olmasıyla gerçekleşti," diye ekledi. "Kuzey İrlanda'da uzlaşmacı bir çözümün hatları oldukça erken ortaya çıkmışken", Orta Doğu'da benzer bir uzlaşı çok uzak görünüyor.

Kırılgan güç paylaşımı

Gazze için hazırlanan 20 maddelik plan ateşkesten yeniden inşaya kadar uzanan adımları içeriyor ancak Kudüs'ün geleceği, Filistinli mültecilerin geri dönüşü, güvenlik düzenlemeleri, gelecekteki sınırlar ve işgal altındaki Batı Şeria'daki çok sayıda İsrail yerleşimi ve şiddet gibi büyük soruları cevapsız bırakıyor.

Hayırlı Cuma Anlaşması daha netti, yerel bir hükümet ve güç paylaşımı sistemi kurdu. Ancak bu barış bile yıllar boyunca zaman zaman saldırılar ve siyasi krizler nedeniyle zorluklarla karşılaştı.

Buna rağmen Kuzey İrlanda çoğunlukla barışçıl kaldı. Sinn Fein gibi bir zamanlar şiddetle bağlantılı olan partiler artık önemli siyasi roller oynuyor.

Queen's University Belfast'ta siyaset ve tarih alanında kıdemli bir öğretim görevlisi olan Peter McLoughlin'e göre Kuzey İrlanda'daki barış sürecinin başarısının anahtarı "şiddete bulaşmış olanlarla ilişki kurmak ve onları demokratik yollara çekmekti."

Gazze'yi 2007'den beri yöneten Hamas'ın bölgenin geleceğinde dışlanmasının bir sorun olabileceğini söyledi.

McLoughlin, "Kuzey İrlanda'nın başarısından çıkarılacak genel bir ders varsa o da kapsayıcı bir sürecin işe yaradığıdır. Tam anlamıyla kapsayıcı demek istiyorum, militanlar da dahil olmak üzere tüm farklı taraflar," dedi.

"Hamas siyasi süreçten dışlanıyor ve silahlarını bırakması bekleniyor," diye ekledi. "Bunun ne kadar mümkün olduğunu bilmiyorum."

Kilit oyuncuların dönüşü

Tony Blair, Trump tarafından Gazze için muhtemel danışman olarak görülüyor. 1997-2007 yılları arasında başbakanlık yapan Blair, ABD, AB, Rusya ve BM'den oluşan "Dörtlü"nün İsrail ve Filistin elçisi olarak da görev yaptı. Ancak 2003'te Irak Savaşı'na destek verdiği için tartışmalı bir isim ve Trump da Blair'in bölgede "herkes için kabul edilebilir bir seçim" olmayabileceğini kabul etti.

Bu arada Mısır'daki son görüşmelere katılan Starmer'ın ulusal güvenlik danışmanı Jonathan Powell, ABD'nin Orta Doğu özel temsilcisi Steve Witkoff tarafından anlaşmaya varılmasındaki "inanılmaz katkısı ve yorulmak bilmeyen çabaları" nedeniyle övüldü.

Ancak İngiltere merkezli uluslararası ilişkiler enstitüsü Chatham House'un direktörü Bronwen Maddox, iki süreç arasında paralellik kurma konusunda şüpheci. İngiltere'nin Gazze'de "küçük bir diplomatik rol oynayabileceğini" ancak muhtemelen belirleyici bir rol oynamayacağını söyledi.

Kuzey İrlanda barış anlaşması "başarılı ve gerçekten önemli bir barış müzakeresiydi," dedi. "Ancak bence çok fazla kendi içindeydi."