Θάνος Αναστόπουλος: Κάνω έναν κινηματογράφο του παρόντος με την αίσθηση του επείγοντος

Τον Θάνο Αναστόπουλο, έναν δημιουργό που έχει διανύσει τη δική ξεχωριστή του διαδρομή από το 1989 μέχρι σήμερα, τιμά με ένα μεγάλο αφιέρωμα και ένα ειδικό βραβείο, το 14ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου που διοργανώνει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος.

Ο σκηνοθέτης, που έχει συμμετάσχει σε αναρίθμητα διεθνή φεστιβάλ, ανάμεσά τους αυτά των Καννών, του Βερολίνου και του Τορόντο, υπηρετεί με συνέπεια έναν κινηματογράφο που έχει στο κέντρο του τον άνθρωπο, λαμβάνοντας όμως ταυτόχρονα υπόψη το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και τους τρόπους που η ιστορία μιλά με το σήμερα και με όσα συμβαίνουν γύρω μας.

Είναι ένα σινεμά ουμανιστικό, όπου η μυθοπλασία συναντά τους κώδικες του ντοκιμαντέρ και οι υβριδικές φόρμες τον κοινωνικό ρεαλισμό και την ποίηση, κτίζοντας με επιμονή και υπομονή τη δική του μοναδική και ταυτόχρονα ρευστή ταυτότητα. Η θεματολογία των ταινιών του είναι κάθε φορά διαφορετική. Η φιλμογραφία του επικεντρώνεται στην πολιτική παθητικότητα, τον ρατσισμό, την οικονομική κρίση, την ενηλικίωση, τις ανθρώπινες ταυτότητες, τα φορτία που μας βαραίνουν, την ενοχή, τα φαντάσματα του παρελθόντος.

Συναντήσαμε τον Θάνο Αναστόπουλο στην Ταινιοθήκη και μιλήσαμε μαζί του για το σινεμά του, τις πηγές έμπνευσής του, για τα θέματα που αγαπά, αλλά και για την ταινία που ετοιμάζει στην Ελλάδα.

Πώς θα μας περιέγραφες το κινηματογραφικό σου σύμπαν; Πώς θα περιέγραφες το σινεμά που κάνεις;

Nομίζω ότι είναι ένας κινηματογράφος του παρόντος, με ταξικό πρόσημο. Επικεντρώνεται στον άνθρωπο, ο οποίος προέρχεται συνήθως από μεσαίες και χαμηλές κοινωνικές τάξεις. Θα έλεγα ότι είναι ρεαλιστικός κινηματογράφος.

Έχω την αίσθηση ότι η κινηματογραφική σου γλώσσα έχει αλλάξει στο πέρασμα των ετών. Από τον κοινωνικό ρεαλισμό έχεις περάσει σε έναν πιο ποιητικό κινηματογράφο της παρατήρησης. Παίζει ρόλο η μετεγκατάστασή σου στην Ιταλία;

Όσον αφορά το ύφος των ταινιών μου, νομίζω ότι αυτό εξελίσσεται από την πρώτη μικρού μήκους μέχρι τις μεγάλου μήκους. Υπάρχει ένα συνεχόμενο πάντρεμα ανάμεσα στο τι είναι μυθοπλασία και το τι είναι ντοκιμαντέρ. Είναι ένα παιχνίδι ανάμεσα στα δύο, που «τραβάει» τα όρια του ενός και του άλλου. Νομίζω ότι υπάρχει μία εξέλιξη της γλώσσας μου όσο περνάνε τα χρόνια, γιατί ο κινηματογράφος είναι ένα πράγμα που μαθαίνεται. Είναι σαν την κουζίνα. Πρέπει να μαγειρεύεις για να καταλαβαίνεις τη διαφορά στο φαγητό. Αφότου έφυγα για την Ιταλία που ζω τώρα, η απόσταση έπαιξε σίγουρα καθοριστικό ρόλο. Η απόσταση βοηθάει στο βλέμμα, βοηθά να βλέπεις πράγματα της καθημερινότητας από μια διαφορετική οπτική γωνία.

Έχω την αίσθηση ότι οι ταινίες σου βρίσκονται πολύ κοντά στο ντοκιμαντέρ ή τουλάχιστον δανείζονται πολλά στοιχεία του είδους, ακόμη κι αν πρόκειται για ταινίες μυθοπλασίας. Σου αρέσει να παρατηρείς τους χαρακτήρες σου, τους προσφέρεις άπλετο χώρο, χωρίς να φαίνεται ότι παρεμβαίνεις.

Ναι, μου αρέσει να παρατηρώ τους ανθρώπους και έχει ενδιαφέρον στο πώς δουλεύω όταν η εκκίνηση είναι ένα ντοκιμαντέρ, ή η εκκίνηση είναι μια μυθοπλασία. Σ’ ένα ντοκιμαντέρ αφήνομαι στους χαρακτήρες. Μένω πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα μαζί τους, γυρνώντας υλικό, χωρίς να σκέφτομαι. Υπάρχουν κάποιοι κανόνες, ότι ποτέ δεν επεμβαίνουμε στο τι θέλουμε. Δεν θέλουμε να πει κάτι ο άλλος για μας. Θέλουμε να τον αφήσουμε να εκφραστεί. Με τον ίδιο τρόπο παραδόξως, λειτουργώ και στη μυθοπλασία.

Δηλαδή δημιουργώ ένα πλαίσιο για τους ηθοποιούς με συγκεκριμένες καταστάσεις, αλλά όχι απαραίτητα με συγκεκριμένα πράγματα που πρέπει να γίνουν. Υπάρχει μια ελευθερία στο γύρισμα και τους παρατηρώ πώς κινούνται μέσα σε αυτά τα πλαίσια. Γι’ αυτό και πολλές φορές είναι παράξενο που λέω ότι δεν κάνω πρόβες με τους ηθοποιούς. Μιλάω πολύ για τους ρόλους τους, αλλά δεν προβάρουμε ποτέ τις σκηνές, που πρόκειται να γυρίσουν. Θέλω να γυρίσουμε τις σκηνές σαν να είναι καινούργιες. Θέλω να τις ανακαλύψω κι εγώ μαζί τους.

Τι είναι αυτό που σε ελκύει γύρω σου; Τι ελκύει την προσοχή σου και σε κάνει να πεις τώρα αυτό θέλω να το κάνω ταινία;

Είναι περίεργο πράγμα. Νομίζω ότι τα θέματα των ταινιών μας, μας διαλέγουν. Δεν τα διαλέγουμε. Εμείς διάγουμε την καθημερινότητα με ανοιχτά μάτια. Καμιά φορά το μάτι πέφτει σε κάτι πολύ μεγάλο, που γίνεται στην κοινωνία μας και το νιώθουμε όλοι. Πολλές φορές μπορεί να πέσει το μάτι σε κάτι μικρό. Από το μικρό, μπορείς να ανοιχτείς στο μεγάλο.

Πάντα σκέφτομαι αν το θέμα μπορεί να απασχολεί πολύ κόσμο, αν μπορεί να αγγίξει πολύ κόσμο. Δεν μιλάω για το ύφος, μιλάω για το θέμα. Θα ήθελα πάντα το θέμα να αγγίζει τους ανθρώπους. Συνήθως στη φιλμογραφία μου έχει να κάνει με μεγάλα αισθήματα: τη συγχώρεση, την εκδίκηση, το βλέμμα στην ιστορία, τον έρωτα, το θάνατο. Από κάτι τέτοιο ξεκινάς, αλλά οι χαρακτήρες σε οδηγούν, γιατί οι άνθρωποι κάνουν το σινεμά.

Παράλληλα όμως, όλες οι ταινίες σου έχουν και ένα κοινωνικοπολιτικό υπόβαθρο και μια έντονη ανθρωπολογική διάσταση.

Έχεις δίκιο. Με έναν τρόπο, η ματιά μου είναι ανθρωπολογική. Πιθανόν να έχει σχέση με τις σπουδές μου, όταν ήμουνα στο Παρίσι που έκανα φιλοσοφία και ανθρωπολογία. Πιθανόν αυτό να με έχει επηρεάσει, χωρίς να το ξέρω. Δεν είναι συνειδητό. Αλλά την ίδια ώρα, όταν παρατηρείς έναν άνθρωπο, δεν τον παρατηρείς στο κενό. Τον παρατηρείς μέσα στην κοινωνία στην οποία βρίσκεται, στις τάξεις στις οποίες ανήκει και στην ιστορική στιγμή στην οποία συμβαίνουν τα πράγματα. Εγώ κάνω έναν κινηματογράφο του παρόντος.

Όλες μου οι ταινίες έχουν σχέση με το παρόν. Όλο αυτό ξεκινάει υπό μία έννοια και από τις οικονομικές ανάγκες. Οι ταινίες που μιλάνε για το παρόν, είναι παραδόξως πιο φτηνές από αυτές που μιλούν για το παρελθόν ή για το μέλλον. Είναι ένας τρόπος να έχεις όμως και μια ανεξαρτησία στην επιλογή των θεμάτων και την αίσθηση του επείγοντος. Εγώ νιώθω μια αίσθηση του επείγοντος, την ώρα που κάνω μια ταινία και θα ήθελα να καταφέρνω να την περάσω και στους άλλους.

Υπάρχει επίσης μια ρευστότητα στις ταινίες σου, όσον αφορά στην ταυτότητά τους. Δεν είναι εύκολο να τις εντάξεις σε κάποιο είδος, καθώς συγκεντρώνουν διαφορετικά στοιχεία.

Είναι όντως ένας κινηματογράφος ακατάταχτος. Τολμώ να πω ότι προσπαθώ να μην μπαίνει εύκολα σε μια κατηγορία. Όχι ότι έχω πρόβλημα με τις κατηγοριοποιήσεις, αλλά θεωρώ ότι οι κατηγοριοποιήσεις στενεύουν τα πράγματα και οι ταυτότητες είναι πολλές στον κόσμο που ζούμε και στην κοινωνία. Οπότε όσο πιο ρευστή είναι η ταυτότητα μιας ταινίας, όσο σου επιτρέπει να μπαινοβγαίνεις σε οπτικές γωνίες, είτε αυτές είναι ιστορικές, είτε κοινωνικές, είτε είναι φύλου, είτε είναι εθνικής ή οποιασδήποτε άλλης ταυτότητας, δημιουργεί μια αίσθηση ελευθερίας ότι μοιράζεσαι πράγματα με ανθρώπους που πιθανά να μην τους γνωρίζεις.

Αυτό είναι το πιο ωραίο στον κινηματογράφο. Το ωραίο είναι να μοιραστείς πράγματα με ανθρώπους που δεν γνωρίζεις και δεν σε γνωρίζουν. Αν κάνει κανείς κάτι που είναι ήδη σε μια κατάταξη, σημαίνει ότι απευθύνεται σε συγκεκριμένους ανθρώπους και θέλει να τους πετύχει. Δημιουργεί σχεδόν μια σχέση προϊόντος, είναι λίγο καταναλωτική. Εγώ δεν θέλω αυτό. Εγώ θέλω απλά πλέον να γνωρίσω τον κόσμο και ταυτόχρονα μέσα από το σινεμά να με γνωρίσουν κι άλλοι.

Η κινηματογραφική σου πορεία μετρά 36 χρόνια. Ποια θεωρείς κομβική στιγμή σε αυτή τη διαδρομή;

Το πρώτο και σημαντικό σημείο καμπής είναι πάντα η παιδική ηλικία. Από πού προέρχεται η καταγωγή μας; Το πρώτο ερέθισμα; Γιατί άραγε; Εμένα ήταν στα 16-17 μου, μετά το διαζύγιο των γονιών μου. Ενώ είχα πει, ότι ήθελα να γίνω πολλά διαφορετικά πράγματα, αποφάσισα ξαφνικά ότι θέλω να γίνω σκηνοθέτης. Δεν μπορώ ακριβώς να εξηγήσω γιατί. Αλλά το είπα τότε και θυμάμαι ότι το έγραψα στο λεύκωμα του σχολείου. Και είμαι πολύ περήφανος ότι αυτό που έγραψα στο λεύκωμα του σχολείου στα 18, είναι αυτό που κάνω σήμερα.

Θέλει πολλή δουλειά, πολλή επιμονή να κυνηγήσεις αυτό το όνειρο. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Και στην πορεία, κάνοντας ταινίες, καταλαβαίνεις μετά, πότε ήταν τα κομβικά σημεία αυτής της πορείας. Δηλαδή και τώρα που σου λέω για την καταγωγή, για την πρώτη απόφαση, μετά το κατάλαβα. Την ώρα που είπα θέλω να γίνω σκηνοθέτης, δεν ένιωθα ότι ήταν κομβικό. Καλό είναι οι απολογισμοί να γίνονται μετά, όχι στη διάρκεια, γιατί κάπως βαραίνει το πράγμα. Η ζωή μας εδώ είναι για να μοιραστούμε πράγματα και το μοίρασμα θέλει, ακόμη και σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς που ζούμε, θέλει κέφι, να έχεις επιθυμία. Η επιθυμία είναι το πιο σημαντικό. Να μη χάνεται η επιθυμία, η περιέργεια να γνωρίσεις τους άλλους και τον κόσμο.

Αφού μίλησες για την καταγωγή σου, ποια νομίζεις ότι είναι η κινηματογραφική σου οικογένεια, η κινηματογραφική σου προέλευση; Και τι σε διαφοροποιεί από την προηγούμενη κινηματογραφική γενιά;

Δεν μου αρέσει ο διαχωρισμός των γενιών. Θεωρώ ότι στην ιστορία του κινηματογράφου, ο καθένας βάζει κάτι. Κάποιοι βάζουν κιόλας πράγματα, που χάνονται. Δεν ξέρουμε ποτέ ποιος και τι θα μείνει, ούτε ποιος και τι θα πάρει τι από ποιον. Κι αυτό είναι το ωραίο. Σε αυτούς που αποκαλούμε μεγάλους καλλιτέχνες, δεν μπορείς να πεις: «Αυτός είναι ο πρώτος, αυτός ο δεύτερος, αυτός ο τρίτος». Αυτές οι ταξινομήσεις είναι λίγο αστείες στον χώρο της τέχνης. Δεν είναι αντικειμενικές.

Αυτό που εννοώ είναι για παράδειγμα ότι δούλεψες κοντά στον Θόδωρο Αγγελόπουλο. Τι είναι αυτό που διαχωρίζει τη δική σου κινηματογραφική γραφή από την προηγούμενη γενιά;

Εγώ είχα την τύχη να γεννηθώ σε μια πολυκατοικία απέναντι από το κτίριο της Φίνος Φιλμ, στην οδό Χίου, στον Άγιο Παύλο, κοντά στο σταθμό Λαρίσης. Είχε μετατραπεί τότε σε εργαστήρια εικόνας της Cinemagic. Έβλεπα από το παράθυρο ποιος έμπαινε, ποιος έβγαινε. Ήμουν ήδη στο πανεπιστήμιο. Σπούδαζα Φιλοσοφική, αλλά δεν είχα πάει σε σχολή κινηματογράφου. Ήθελα να μάθω στη δουλειά. Περίμενα να δω ποιος θα μπει, ποιος θα βγει για να πάω να του μιλήσω.

Και έτσι μια μέρα είδα έξω από το κτίριο τον Θόδωρο Αγγελόπουλο. Μετά από έναν πολύ περιπετειώδη γύρο του οικοδομικού τετραγώνου, μέχρι να πάω να μιλήσω, βρήκα το θάρρος και του ζήτησα αν θα μπορούσα να πάω να μαθητεύσω μαζί του. Είχα τη χαρά μετά από ένα χρόνο να με πάρει τότε στον «Μελισσοκόμο» με τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι. Το ενδιαφέρον της ιστορίας είναι ότι επειδή ήμουν ο μόνος στο συνεργείο που μίλαγε γαλλικά, εκτός από τον Αγγελόπουλο, και ο Μαστρογιάνι δεν μίλαγε αγγλικά, μίλαγε μόνο ιταλικά και γαλλικά, μου είχαν αναθέσει να είμαι συνέχεια μαζί με τον Μαστρογιάνι, για να βλέπω τι χρειάζεται κτλ.

Οπότε στην πορεία μαθαίνεις πολλά πράγματα ρωτώντας. Ήταν πολύ σημαντική εμπειρία, αλλά μετά, στο δικό μου κινηματογράφο δεν ένιωσα ποτέ την ανάγκη να συνεχίσω αυτό το δρόμο. Θεωρούσα ότι ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είναι ένα τεράστιο μέγεθος για τον παγκόσμιο κινηματογράφο, όχι απλά για τον ελληνικό. Δεν θα είχα εγώ να προσθέσω κάτι. Αυτό θα το πρότεινα σε οποιονδήποτε θέλει να κάνει ταινία. Μπορείς να θαυμάζεις και να παίρνεις πράγματα από δω και από κει, αλλά πρέπει να βρεις ποια είναι η δική σου φωνή, όποια είναι, μικρούλα, μεσαία, μεγάλη. Τενόρος, βαρύτονος. Να βρεις το δικό σου τραγούδι και αυτό να πεις.

Με την πείρα των 36 χρόνων, πώς βλέπεις το σινεμά;

Ο κινηματογράφος, σε αντίθεση με αυτό που λέγεται, δεν πεθαίνει. Μετατρέπεται συνέχεια. Τι σημαίνει όμως κινηματογράφος; Μιλάμε για τις κινούμενες εικόνες ή για το χώρο στον οποίο τις μοιραζόμαστε, την κινηματογραφική αίθουσα; Αυτή η εμπειρία απειλείται. Οι κινούμενες εικόνες θα συνεχίσουν να υπάρχου. Ο κόσμος θα μετατραπεί ούτως ή άλλως σε εικόνα. Οι αφηγήσεις υπάρχουν από τον Όμηρο και νωρίτερα. Δεν θα σταματήσουν αυτά. Η γλώσσα εξελίσσεται. Τα πράγματα που μαθαίνεις, τα ανακαλύπτεις κάθε φορά στην ταινία. Δεν τελειώνει αυτό. Νομίζω ότι δεν ακολούθησα ακαδημαϊκή καριέρα, επειδή ένιωσα ότι κάνοντας κινηματογράφο θα μάθαινα συνέχεια μέχρι να γεράσω και όντως συνεχίζω να μαθαίνω.

Τα πράγματα είναι πιο εύκολα ή πιο δύσκολα τώρα σε σχέση με τότε που ξεκίνησες;

Είναι περίεργο. Τα πράγματα έχουν να κάνουν με το κομμάτι της παραγωγής.Υπάρχει η ψηφιακή επανάσταση, η οποία έχει εκδημοκρατικοποιήσει το μέσο. Δηλαδή θεωρητικά οποιοσδήποτε, ακόμα και με ένα κινητό τηλέφωνο, ή με μια απλή κάμερα, μπορεί να γυρίσει μια ταινία μικρού μήκους ή ακόμα και μεγάλου. Το πώς θα γυριστεί, τι θα λέει αυτή η ταινία, αν θα έχει βρει το βλέμμα του, αν θα βρει το κοινό του, παραμένει εξίσου δύσκολο, μην πω και πιο δύσκολο, επειδή είναι πολύ περισσότερες πια οι ταινίες και πολύ μεγαλύτερος ο κυκεώνας που μας βομβαρδίζει. Είναι πιο δύσκολο να ξεχωρίσεις σήμερα μέσα σε όλο αυτό το περιβάλλον. Και επίσης είναι πολύ δυσκολότερο πλέον να βρεθεί μια ταινία στις αίθουσες σε διανομή.

Ποιο είναι το επόμενο κινηματογραφικό σου σχέδιο;

Λεπτομέρειες για την ταινία δεν μπορώ να σου πω, γιατί είμαι προληπτικός (γέλια). Γενικά δεν μου αρέσει να μιλάω πολύ για τις ταινίες, όσο είναι ακόμη στο γίγνεσθαι, για να μην τις ματιάσω. Αλλά μπορώ να πω με σιγουριά ότι ένιωσα την ανάγκη και εξαιτίας αυτού που βιώνει η χώρα τώρα και εξαιτίας της απόστασης και των χρόνων που είμαι στην Ιταλία, να κάνω μια ταινία στην Ελλάδα. Είχα καταλάβει ότι είχα πάρα πολλά χρόνια να γυρίσω το βλέμμα μου και την κάμερα στην Ελλάδα. Είπα λοιπόν ότι θα πρέπει να κάνω ένα ταξίδι, για να γνωρίσω ξανά την Ελλάδα.

Η ταινία είναι ένα road movie. Μια καθηγήτρια Λυκείου ξεκινά από την Αθήνα και φτάνει μέχρι τον Καναδά, τον Καναδά Έβρου. Είναι ένα χωριό στο τριεθνές, τα ελληνοβουλγαρικά-ελληνοτουρκικά σύνορα. Γενικά τα σύνορα μου αρέσουν. Τα σύνορα έχουν να κάνουν με αυτό που συζητούσαμε πριν, με τις ταυτότητες, με τη ρευστότητα. Ο κόσμος είναι ρευστός και πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση.