Κέντρα επαναπατρισμού μεταναστών: Ακανθώδη ερωτήματα, λιγοστές απαντήσεις

Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αναθέσει σε τρίτους κομμάτια της μεταναστευτικής της πολιτικής - ή τουλάχιστον να προσπαθήσει να το κάνει. Αυτό ήταν το κύριο μήνυμα των 27 ηγετών της ΕΕ όταν συναντήθηκαν την περασμένη εβδομάδα στις Βρυξέλλες και συμφώνησαν να διερευνήσουν "νέους τρόπους" για τον περιορισμό της παράτυπης μετανάστευσης.

Η έγκριση ήταν σκοπίμως ασαφής για να εξασφαλιστεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο περιθώριο ελιγμών. Παρόλα αυτά, υπήρχε μια συγκεκριμένη ιδέα που έκανε τους πάντες, συμπεριλαμβανομένης της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, να σκεφτούν και να μιλήσουν: "κέντρα επαναπατρισμού".

"Δεν είναι τετριμμένο, αλλά αυτό είναι ένα θέμα που συζητείται", δήλωσε η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, επιβεβαιώνοντας ότι οι "κόμβοι" βρίσκονται επισήμως στο τραπέζι.

Το σχέδιο, το οποίο δεν έχει ακόμη λεπτομερώς καθοριστεί, θα καλύπτει τους αιτούντες άσυλο των οποίων οι αιτήσεις έχουν απορριφθεί και συνεπώς δεν δικαιούνται να παραμείνουν στο μπλοκ.

Ενώ οι υπήκοοι από τη Συρία, την Ερυθραία, την Ουκρανία, το Μάλι και το Αφγανιστάν έχουν υψηλές πιθανότητες να λάβουν προστασία, άλλοι, όπως εκείνοι από το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, τη Σενεγάλη, τη Νιγηρία και τη Βενεζουέλα, έχουν ποσοστό αναγνώρισης ως έχοντες δικαίωμα σε καθεστώς ασύλου κάτω του 20% και, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι αιτήσεις τους απορρίπτονται.

Σήμερα, ένας απορριφθείς αιτών παραμένει σε ένα κράτος μέλος μέχρι να πραγματοποιηθεί η απέλαση. Ωστόσο, σύμφωνα με το νέο σύστημα, ορισμένοι (ή ακόμη και όλοι) από αυτούς τους μετανάστες θα μπορούσαν να μεταφερθούν σε εγκαταστάσεις που βρίσκονται εκτός του εδάφους της ΕΕ, για να περιμένουν την οριστική απομάκρυνσή τους.

Το σχέδιο μπορεί να φαίνεται μάλλον απλό, αλλά αντιμετωπίζει μια πληθώρα νομικών, οικονομικών και επιχειρησιακών προκλήσεων που ενδέχεται να το καταστήσουν αδύνατο να γίνει η ιστορία επιτυχίας που οραματίζονται οι ηγέτες.

Ακολουθούν ορισμένα από τα ερωτήματα που πρέπει να απαντήσει η ΕΕ.

Πού θα βρίσκονται αυτά τα κέντρα

Για να γίνει το σχέδιο πραγματικότητα, οι Βρυξέλλες θα πρέπει να βρουν μια χώρα εκτός ΕΕ που θα είναι πρόθυμη να φιλοξενήσει έναν τέτοιο κόμβο εντός της επικράτειάς της.

Προηγούμενες προσπάθειες εξωτερικής ανάθεσης δείχνουν προτίμηση σε χώρες με χαμηλό εισόδημα. Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Δανία διερεύνησαν αμφιλεγόμενα σχέδια με τη Ρουάντα που δεν καρποφόρησαν ποτέ.

Η Ιταλία υπέγραψε μακροπρόθεσμο πρωτόκολλο με την Αλβανία για την κατασκευή και διαχείριση δύο κέντρων επεξεργασίας αιτήσεων στη βαλκανική χώρα. Την περασμένη εβδομάδα, η Ολλανδία πρότεινε ένα σχέδιο για την αποστολή αιτούντων άσυλο στην Ουγκάντα μόλις διερευνηθούν όλες οι νομικές οδοί.

Όλες αυτές είναι διμερείς συμφωνίες και δεν είναι σαφές ποια χώρα θα ήταν ανοικτή να φιλοξενήσει έναν κόμβο σε επίπεδο ΕΕ, ο οποίος θα συνεπαγόταν την υποδοχή αιτούντων άσυλο που έχουν απορριφθεί από οποιοδήποτε από τα 27 κράτη μέλη. Τα Τίρανα έχουν ήδη προειδοποιήσει ότι η συμφωνία τους είναι "αποκλειστικά" για τη Ρώμη.

"Οι χώρες της ΕΕ μιλούν γι' αυτό σαν να μπορείτε απλώς να αποφασίσετε τι θα συμβεί εκτός της ΕΕ, αλλά μιλάμε για ανεξάρτητες χώρες που έχουν τα δικά τους συμφέροντα", δήλωσε η Εύα Σίνγκερ, διευθύντρια του τμήματος ασύλου στο Δανικό Συμβούλιο Προσφύγων.

"Δεν καταλαβαίνω γιατί αυτές οι χώρες θα δέχονταν να αναλάβουν την ευθύνη από την Ευρώπη. Προβλέπω επίσης, αν αυτό συμβεί, μια ακραία χρήση βίας για να επιβιβαστούν οι απορριφθέντες αιτούντες άσυλο σε αεροπλάνα προς αυτές τις χώρες".

Πόσο θα κοστίσουν οι κόμβοι;

Είναι λογικό να γίνει η πρόβλεψη ότι η ΕΕ θα πληρώσει ολόκληρο τον λογαριασμό για την κατασκευή και τη διαχείριση των "κόμβων επιστροφής", απαλλάσσοντας τη χώρα υποδοχής από κάθε οικονομική επιβάρυνση.

Το ενδεχόμενο κόστος της επιχείρησης μπορεί να το μαντέψει κανείς. Τα δύο κέντρα που έχει ανοίξει η Ιταλία στην Αλβανία έχουν εκτιμώμενο προϋπολογισμό 670 εκατ. ευρώ για τα επόμενα πέντε χρόνια. Ο δηλωμένος στόχος της Ρώμης είναι να διεκπεραιώνει έως και 36.000 αιτήσεις ασύλου ετησίως.

Όμως η προεκβολή της ιταλικής περίπτωσης σε επίπεδο ΕΕ είναι παραπλανητική, διότι τα ιταλικά κέντρα προορίζονται, πρωτίστως, για τη γρήγορη επεξεργασία των αιτήσεων και την απόφαση για το ποιος δικαιούται διεθνή προστασία. Δεν έχουν σχεδιαστεί για να παρέχουν μακροχρόνια στέγαση σε αιτούντες άσυλο που έχουν απορριφθεί, ένας σκοπός που θα κατανάλωνε περισσότερο χρόνο και πόρους.

Στα έξοδα θα προστεθούν και οι απαιτήσεις της χώρας-εταίρου. Η ΕΕ έχει υπογράψει ευμεγέθεις συμφωνίες με την Τυνησία και την Αίγυπτο για να εμποδίσει τον απόπλου των πλοίων μετανάστες, υποσχόμενη σε αντάλλαγμα οικονομική βοήθεια εκατομμυρίων και επενδύσεις. Μια παρόμοια συμφωνία θα μπορούσε να σχεδιαστεί για να αποζημιώσει τη χώρα για τη φιλοξενία των "κόμβων επιστροφής".

Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να αναμένεται ένας βαρύς λογαριασμός. Αν οι Βρυξέλλες το εν λόγω σχέδιο είναι πραγματικά σοβαρό, θα πρέπει να το συνυπολογίσουν στον επόμενο προϋπολογισμό της ΕΕ, ο οποίος θα διαρκέσει από το 2028 έως το 2032.

Πόσο καιρό θα παραμένουν οι μετανάστες στους κόμβους;

Η μεταφορά των μεταναστών σε έναν "κόμβο επαναπατρισμού" θα ισοδυναμεί με κράτηση, διότι δεν θα τους επιτρέπεται να εγκαταλείψουν τις εγκαταστάσεις μέχρι να ολοκληρωθεί η απέλαση.

Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία της ΕΕ, τα κράτη μέλη επιτρέπεται να κρατούν υπό κράτηση τους απορριφθέντες αιτούντες άσυλο, εάν ο μετανάστης κινδυνεύει να διαφύγει (δηλαδή να διαφύγει από την επιβολή του νόμου) ή εάν παρεμποδίζει τη διαδικασία απέλασης.

Η οδηγία για την επιστροφή ορίζει ανώτατο όριο κράτησης ένα έτος, με διατάξεις που εξασφαλίζουν δικαστική εποπτεία σε όλη τη διαδικασία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει υποσχεθεί να καταθέσει νέα αναθεώρηση της οδηγίας (η προηγούμενη προσπάθεια κόλλησε στο Κοινοβούλιο), η οποία θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για μεγαλύτερες περιόδους κράτησης.

Όσο περισσότερο κρατούνται οι μετανάστες σε εξωτερικές εγκαταστάσεις, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος να υποστούν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, λέει η Ολίβια Σούντμπεργκ Ντίεζ, εμπειρογνώμονας σε θέματα μετανάστευσης στη Διεθνή Αμνηστία, προειδοποιώντας ότι η εξωτερική ανάθεση θα μπορούσε να αφήσει τους μετανάστες "σε μια αφόρητη νομική εκκρεμότητα".

"Όταν μιλάμε για "κόμβους επαναπατρισμού", συχνά αυτό σημαίνει ότι στέλνουμε αιτούντες άσυλο από την ΕΕ σε χώρες με τις οποίες δεν έχουν καμία σχέση, στις οποίες δεν έχουν πατήσει ποτέ το πόδι τους, όπου μπορεί ενδεχομένως να παραμείνουν υπό κράτηση", δήλωσε η Σούντμπεργκ Ντίεζ.

Τι θα συμβεί αν η απέλαση αποτύχει;

Αυτό το ερώτημα, στενά συνδεδεμένο με το προηγούμενο, είναι ο λόγος για τον οποίο οι ηγέτες μιλούν εξαρχής για "κόμβους επιστροφής".

Για χρόνια, η ΕΕ δυσκολεύεται να πραγματοποιήσει επιτυχείς απελάσεις λόγω ενός πολύπλοκου πλέγματος παραγόντων, όπως η νομοθεσία (διαφορετικές προσεγγίσεις), η διοίκηση (οι εντολές επιστροφής δεν αναγνωρίζονται μεταξύ των κρατών μελών), η επιβολή του νόμου (οι αρχές χάνουν από τα μάτια τους τους μετανάστες) και η διπλωματία (οι χώρες προέλευσης αρνούνται να πάρουν πίσω τους υπηκόους τους).

Αυτό έχει αφήσει το μπλοκ με ένα υποτονικό ποσοστό μεταξύ 20% και 30%, πράγμα που σημαίνει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των 100.000 εντολών επιστροφής που εκδίδονται κάθε τρίμηνο δεν οδηγεί σε απέλαση. Η συνεχής αποτυχία έχει απογοητεύσει τους ηγέτες και έχει τροφοδοτήσει τις εκκλήσεις για "καινοτόμες λύσεις".

Αλλά η δημιουργία "κόμβων επιστροφής" δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι απελάσεις θα γίνουν πιο αποτελεσματικές - σημαίνει απλώς ότι οι απορριφθέντες αιτούντες άσυλο θα παραμείνουν εκτός ΕΕ και, ως εκ τούτου, μακριά από τα μάτια του κοινού.

Είναι απολύτως πιθανό οι μετανάστες να σταλούν στους κόμβους και να παραμείνουν εκεί εγκλωβισμένοι επειδή οι χώρες καταγωγής τους δεν τους θέλουν πίσω ή επειδή οι συνθήκες δεν επιτρέπουν μια ασφαλή, αξιοπρεπή απέλαση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, παράλληλα με τους κόμβους, η Επιτροπή δεσμεύτηκε να αναθεωρήσει την έννοια των "ασφαλών τρίτων χωρών" και να χρησιμοποιήσει πρόσθετα εργαλεία (έκδοση θεωρήσεων, εμπορική πολιτική, αναπτυξιακή βοήθεια) ως μοχλό πίεσης για να πείσει τα κράτη να συνεργαστούν.

Θα είναι νόμιμοι οι κόμβοι;

Η νομιμότητα της εξωτερικής μετανάστευσης έχει αμφισβητηθεί σε μεγάλο βαθμό. Το σχέδιο Ηνωμένου Βασιλείου-Ρουάντα αμφισβητήθηκε στο Ανώτατο Δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου προτού καταργηθεί. Πιο πρόσφατα, η πρώτη μεταφορά μεταναστών στο πλαίσιο του πρωτοκόλλου Ιταλίας-Αλβανίας ανακλήθηκε από τους δικαστές της Ρώμης, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το Μπαγκλαντές και η Αίγυπτος δεν μπορούν να θεωρηθούν αρκετά "ασφαλείς".

Οι Βρυξέλλες θα πρέπει να θωρακίσουν την πρότασή τους για "κόμβους επιστροφής" για να αποτρέψουν την ιδέα να καταρρεύσει ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου.

Σε ένα έγγραφο του 2018, η Επιτροπή διαπίστωσε ότι τα "κέντρα επιστροφής που βρίσκονται σε εξωτερικό χώρο" θα ήταν παράνομα, διότι η νομοθεσία της ΕΕ δεν επιτρέπει την αποστολή μεταναστών "παρά τη θέλησή τους" σε χώρα από την οποία δεν προέρχονται ή από την οποία δεν έχουν περάσει.

Ακόμη και αν το μπλοκ αναθεωρήσει τους κανόνες του, ανέφερε το έγγραφο, θα εξακολουθούσε να κινδυνεύει να παραβιάσει την αρχή της μη επαναπροώθησης, η οποία απαγορεύει στις αρχές να απελαύνουν μετανάστες σε χώρες όπου θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν διώξεις, βασανιστήρια ή οποιαδήποτε άλλη μορφή κακομεταχείρισης.

"Είναι αμφίβολο κατά πόσον αυτό το σενάριο συνάδει με τις αξίες της ΕΕ", αναφέρεται στο έγγραφο.

Οι Βρυξέλλες θα αντιμετωπίσουν πιθανότατα ένα άλλο εμπόδιο: το διεθνές δίκαιο. Οι συνθήκες της ΕΕ συνδέουν ρητά τη Σύμβαση του 1951 για τους πρόσφυγες, η οποία λέει ότι "οι πρόσφυγες δεν πρέπει να τιμωρούνται" μόνο επειδή ζητούν άσυλο, ενώ η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ΕΣΔΑ) θέτει αυστηρά όρια στην κράτηση, ώστε να διασφαλίζεται η ανθρώπινη μεταχείριση.

"Μια έννοια όπως οι κόμβοι επιστροφής ενδεχομένως υπονομεύει ορισμένα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η δέουσα διαδικασία και η πρόσβαση στις διαδικασίες ασύλου", λέει ο Φλοριάν Τρονέρ, κοσμήτορας της Σχολής Διακυβέρνησης των Βρυξελλών, σημειώνοντας ότι η ΕΕ θα μπορούσε να υπογράψει μια "μη δεσμευτική πολιτική δέσμευση" με τη χώρα υποδοχής για να αποφύγει, τουλάχιστον, την εποπτεία του ΔΕΚ.

"Όλα εξαρτώνται από το πώς θα εφαρμοστεί η έννοια".