Το κυβερνο-γκουλάγκ: Πώς η Ρωσία παρακολουθεί, λογοκρίνει και ελέγχει τους πολίτες της στο διαδίκτυο

Βίντεο στο YouTube που δεν φορτώνονται. Μια επίσκεψη σε έναν δημοφιλή ιστότοπο ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης που παράγει μόνο μια κενή σελίδα. Διαδικτυακές συνδέσεις κινητών τηλεφώνων που δεν λειτουργούν για ώρες ή ημέρες.

Η πρόσβαση στο διαδίκτυο στη Ρωσία μπορεί να είναι απογοητευτική, περίπλοκη, ακόμη και επικίνδυνη.

Δεν πρόκειται για μια δυσλειτουργία του δικτύου, αλλά για μια σκόπιμη, πολύπλευρη και μακροπρόθεσμη προσπάθεια των αρχών να θέσουν το διαδίκτυο υπό τον πλήρη έλεγχο του Κρεμλίνου. Οι αρχές υιοθέτησαν περιοριστικούς νόμους και απαγόρευσαν ιστότοπους και πλατφόρμες που δεν συμμορφώνονται. Η τεχνολογία έχει τελειοποιηθεί για την παρακολούθηση και τη χειραγώγηση της διαδικτυακής κίνησης.

Ενώ εξακολουθεί να είναι δυνατή η παράκαμψη των περιορισμών με τη χρήση εφαρμογών εικονικού ιδιωτικού δικτύου (VPN), και αυτές μπλοκάρονται συστηματικά.

Οι αρχές περιόρισαν περαιτέρω την πρόσβαση στο διαδίκτυο φέτος το καλοκαίρι με εκτεταμένες διακοπές των συνδέσεων στο διαδίκτυο μέσω κινητών τηλεφώνων και με την υιοθέτηση νόμου που τιμωρεί τους χρήστες για την αναζήτηση περιεχομένου που θεωρούν παράνομο.

Απειλούν επίσης να κυνηγήσουν τη δημοφιλή πλατφόρμα WhatsApp, ενώ παράλληλα αναπτύσσουν μια νέα "εθνική" εφαρμογή ανταλλαγής μηνυμάτων, η οποία αναμένεται ευρέως ότι θα παρακολουθείται σε μεγάλο βαθμό.

Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν προέτρεψε την κυβέρνηση να "πνίξει" τις ξένες υπηρεσίες διαδικτύου και διέταξε τους αξιωματούχους να συγκεντρώσουν έναν κατάλογο με πλατφόρμες από "μη φιλικά" κράτη που θα πρέπει να περιοριστούν.

Εμπειρογνώμονες και υπέρμαχοι των δικαιωμάτων δήλωσαν στο Associated Press ότι η κλίμακα και η αποτελεσματικότητα των περιορισμών είναι ανησυχητική. Οι αρχές φαίνονται πιο επιδέξιες τώρα, σε σύγκριση με τις προηγούμενες, εν πολλοίς μάταιες προσπάθειες περιορισμού των διαδικτυακών δραστηριοτήτων, και πλησιάζουν όλο και περισσότερο στην απομόνωση του διαδικτύου στη Ρωσία.

Η ερευνήτρια του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Anastasiia Kruope περιγράφει την προσέγγιση της Μόσχας για τον περιορισμό του διαδικτύου ως "θάνατο από χίλιες τομές".

"Σιγά-σιγά, προσπαθείτε να φτάσετε σε ένα σημείο όπου τα πάντα θα ελέγχονται".

Λογοκρισία μετά τις διαδηλώσεις του 2011-12

Οι προσπάθειες του Κρεμλίνου να ελέγξει τι κάνουν, διαβάζουν ή λένε οι Ρώσοι στο διαδίκτυο χρονολογούνται από το 2011-12, όταν το διαδίκτυο χρησιμοποιήθηκε για να αμφισβητήσει την εξουσία. Ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης άνθισαν και αντικυβερνητικές διαδηλώσεις που συντονίζονταν διαδικτυακά ξέσπασαν μετά τις αμφισβητούμενες βουλευτικές εκλογές και την απόφαση του Πούτιν να θέσει εκ νέου υποψηφιότητα για την προεδρία.

Η Ρωσία άρχισε να εκδίδει κανονισμούς που αυστηροποιούσαν τους ελέγχους στο διαδίκτυο. Ορισμένοι μπλόκαραν ιστότοπους- άλλοι απαιτούσαν από τους παρόχους να αποθηκεύουν αρχεία κλήσεων και μηνυμάτων, τα οποία θα μοιράζονταν με τις υπηρεσίες ασφαλείας αν χρειαζόταν, και να εγκαθιστούν εξοπλισμό που θα επέτρεπε στις αρχές να ελέγχουν και να διακόπτουν την κυκλοφορία.

Εταιρείες όπως η Google ή το Facebook πιέστηκαν να αποθηκεύουν τα δεδομένα των χρηστών σε ρωσικούς διακομιστές, χωρίς αποτέλεσμα, και ανακοινώθηκαν σχέδια για ένα "κυρίαρχο διαδίκτυο" που θα μπορούσε να αποκοπεί από τον υπόλοιπο κόσμο.

Οι διώξεις για αναρτήσεις και σχόλια στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έγιναν συχνές, δείχνοντας ότι οι αρχές παρακολουθούσαν στενά τον διαδικτυακό χώρο.

Παρόλα αυτά, οι ειδικοί είχαν απορρίψει τις προσπάθειες του Κρεμλίνου να περιορίσει το διαδίκτυο ως μάταιες, υποστηρίζοντας ότι η Ρωσία απείχε πολύ από το να κατασκευάσει κάτι παρόμοιο με το "Μεγάλο Τείχος Προστασίας" της Κίνας, το οποίο χρησιμοποιεί το Πεκίνο για να αποκλείει ξένους ιστότοπους.

Η εισβολή στην Ουκρανία πυροδοτεί καταστολή

Μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, η κυβέρνηση μπλόκαρε σημαντικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Twitter, το Facebook και το Instagram, καθώς και το Signal και μερικές άλλες εφαρμογές ανταλλαγής μηνυμάτων. Στο στόχαστρο μπήκαν επίσης τα VPN, καθιστώντας δυσκολότερη την πρόσβαση σε ιστοσελίδες που υπόκεινται σε περιορισμούς.

Η πρόσβαση στο YouTube διακόπηκε το περασμένο καλοκαίρι σε αυτό που οι ειδικοί αποκάλεσαν σκόπιμο στραγγαλισμό από τις αρχές. Το Κρεμλίνο κατηγόρησε την ιδιοκτήτρια του YouTube Google ότι δεν συντηρούσε το υλικό της στη Ρωσία.

Η πλατφόρμα ήταν εξαιρετικά δημοφιλής στη Ρωσία, τόσο για την ψυχαγωγία όσο και για τις φωνές που επικρίνουν το Κρεμλίνο, όπως ο εκλιπών ηγέτης της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι.

Η Cloudflare, πάροχος υποδομών διαδικτύου, δήλωσε τον Ιούνιο ότι οι ιστότοποι που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες της περιορίζονται στη Ρωσία. Ο ανεξάρτητος ειδησεογραφικός ιστότοπος Mediazona ανέφερε ότι αρκετοί άλλοι δημοφιλείς δυτικοί πάροχοι φιλοξενίας επίσης παρεμποδίζονται.

Ο δικηγόρος στον κυβερνοχώρο Sarkis Darbinyan, ιδρυτής της ρωσικής ομάδας για την ελευθερία του διαδικτύου Roskomsvoboda, δήλωσε ότι οι αρχές προσπαθούν να ωθήσουν τις επιχειρήσεις να μεταναστεύσουν σε ρωσικούς παρόχους φιλοξενίας που μπορούν να ελεγχθούν.

Υπολογίζει ότι περίπου οι μισοί από όλους τους ρωσικούς ιστότοπους τροφοδοτούνται από ξένους παρόχους φιλοξενίας και υποδομών, πολλοί από τους οποίους προσφέρουν καλύτερη ποιότητα και τιμή από τους εγχώριους αντίστοιχους παρόχους.

Ένας "τεράστιος αριθμός" παγκόσμιων ιστότοπων και πλατφορμών χρησιμοποιεί αυτούς τους παρόχους, είπε, οπότε η αποκοπή τους σημαίνει ότι οι ιστότοποι αυτοί γίνονται "αυτόματα απρόσιτοι" και στη Ρωσία.

Μια άλλη ανησυχητική τάση είναι η ενοποίηση των παρόχων διαδικτύου της Ρωσίας και των εταιρειών που διαχειρίζονται διευθύνσεις IP, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Πέρυσι, οι αρχές αύξησαν το κόστος απόκτησης άδειας παρόχου διαδικτύου από 7.500 ρούβλια (περίπου 80 ευρώ) σε 1 εκατομμύριο ρούβλια (περίπου 10.700 ευρώ), και τα κρατικά στοιχεία δείχνουν ότι περισσότερες από τις μισές από όλες τις διευθύνσεις IP στη Ρωσία διαχειρίζονται από επτά μεγάλες εταιρείες, με τη Rostelecom, τον κρατικό τηλεφωνικό και διαδικτυακό γίγαντα της Ρωσίας, να αντιπροσωπεύει το 25%.

Το Κρεμλίνο προσπαθεί "να ελέγξει τον χώρο του διαδικτύου στη Ρωσία και να λογοκρίνει πράγματα, να χειραγωγήσει την κυκλοφορία", δήλωσε ο Kruope της HRW.

Ποινικοποίηση "εξτρεμιστικών" αναζητήσεων

Ένας νέος ρωσικός νόμος ποινικοποίησε τις διαδικτυακές αναζητήσεις για ευρέως προσδιορισμένο "εξτρεμιστικό" υλικό. Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει περιεχόμενο LGBTQ+, ομάδες της αντιπολίτευσης, ορισμένα τραγούδια ερμηνευτών που επικρίνουν το Κρεμλίνο - και τα απομνημονεύματα του Navalny, τα οποία χαρακτηρίστηκαν ως εξτρεμιστικά την περασμένη εβδομάδα.

Οι υποστηρικτές του δικαιώματος λένε ότι πρόκειται για ένα βήμα προς την τιμωρία των καταναλωτών και όχι μόνο των παρόχων, παρόμοια με την κατάσταση στη Λευκορωσία, όπου οι άνθρωποι τιμωρούνται τακτικά με πρόστιμα ή φυλακίζονται επειδή διαβάζουν ή παρακολουθούν ορισμένα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης.

Ο Stanislav Seleznev, ειδικός σε θέματα ασφάλειας στον κυβερνοχώρο και δικηγόρος της ομάδας για τα δικαιώματα της Net Freedom, δεν αναμένει πανταχού παρούσες διώξεις, καθώς η παρακολούθηση των μεμονωμένων διαδικτυακών αναζητήσεων σε μια χώρα 146 εκατομμυρίων κατοίκων παραμένει δύσκολη υπόθεση. Αλλά ακόμη και ένας περιορισμένος αριθμός υποθέσεων θα μπορούσε να τρομάξει πολλούς από το περιορισμένο περιεχόμενο, είπε.

Ένα άλλο σημαντικό βήμα θα μπορούσε να είναι ο αποκλεισμός του WhatsApp, το οποίο, σύμφωνα με την υπηρεσία παρακολούθησης Mediascope, είχε πάνω από 97 εκατομμύρια μηνιαίους χρήστες τον Απρίλιο.

Το WhatsApp "θα πρέπει να προετοιμαστεί για να εγκαταλείψει τη ρωσική αγορά", δήλωσε ο νομοθέτης Anton Gorelkin και τη θέση του θα πάρει ένα νέο "εθνικό" messenger, το MAX, που αναπτύχθηκε από την εταιρεία κοινωνικών μέσων VK. Το Telegram πιθανότατα δεν θα περιοριστεί, είπε.

Το MAX, το οποίο προωθείται ως ένα one-stop shop για ανταλλαγή μηνυμάτων, online κυβερνητικές υπηρεσίες, πληρωμές και πολλά άλλα, κυκλοφόρησε για beta δοκιμές, αλλά δεν έχει ακόμη προσελκύσει ευρεία οπαδότητα. Πάνω από δύο εκατομμύρια άνθρωποι εγγράφηκαν μέχρι τον Ιούλιο, ανέφερε το πρακτορείο ειδήσεων Tass.

Οι όροι και οι προϋποθέσεις του λένε ότι θα μοιράζεται τα δεδομένα των χρηστών με τις αρχές κατόπιν αιτήματος, ενώ ένας νέος νόμος προβλέπει την προεγκατάστασή του σε όλα τα smartphones που πωλούνται στη Ρωσία. Κρατικοί φορείς, αξιωματούχοι και επιχειρήσεις ενθαρρύνονται ενεργά να μεταφέρουν τις επικοινωνίες και τα ιστολόγια στο MAX.

Η Anastasiya Zhyrmont της ομάδας ψηφιακών δικαιωμάτων Access Now δήλωσε ότι τόσο το Telegram όσο και το WhatsApp διακόπηκαν στη Ρωσία τον Ιούλιο, σε κάτι που θα μπορούσε να αποτελέσει δοκιμή για το πώς οι ενδεχόμενοι αποκλεισμοί θα επηρέαζαν τις υποδομές του διαδικτύου.

Δεν θα ήταν κάτι ασυνήθιστο. Τα τελευταία χρόνια, οι αρχές δοκίμαζαν τακτικά την αποκοπή του διαδικτύου από τον υπόλοιπο κόσμο, με αποτέλεσμα μερικές φορές να σημειώνονται διακοπές σε ορισμένες περιοχές.

Ο Νταρμπινιάν πιστεύει ότι ο μόνος τρόπος για να κάνει τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν το MAX είναι να "κλείσει, να καταπνίξει" κάθε δυτική εναλλακτική λύση.

"Αλλά και πάλι, οι συνήθειες ... δεν αλλάζουν μέσα σε ένα ή δύο χρόνια. Και αυτές οι συνήθειες αποκτήθηκαν επί δεκαετίες, όταν το διαδίκτυο ήταν γρήγορο και δωρεάν", δήλωσε.

Η κυβερνητική ρυθμιστική αρχή για τα μέσα ενημέρωσης και το διαδίκτυο Roskomnadzor χρησιμοποιεί πιο εξελιγμένες μεθόδους, αναλύοντας όλη τη διαδικτυακή κίνηση και εντοπίζοντας τι μπορεί να μπλοκάρει ή να πνίξει, δήλωσε ο Darbinyan.

Έχει βοηθηθεί από "χρόνια τελειοποίησης της τεχνολογίας, χρόνια κατάληψης και κατανόησης της αρχιτεκτονικής του διαδικτύου και των παικτών", καθώς και από τις δυτικές κυρώσεις και τις εταιρείες που εγκαταλείπουν τη ρωσική αγορά από το 2022, δήλωσε ο Kruope του Human Rights Watch.

Η Ρωσία "δεν έχει φτάσει ακόμα εκεί" στην απομόνωση του διαδικτύου της από τον υπόλοιπο κόσμο, δήλωσε ο Νταρμπινιάν, αλλά οι προσπάθειες του Κρεμλίνου την "φέρνουν πιο κοντά".