Aşırı işlenmiş gıdalar küresel sağlık krizini körüklüyor: Uzmanlardan reform çağrısı

Yeni bir rapora göre, paketli atıştırmalıklar, hazır yemekler ve şekerli içecekler gibi aşırı işlenmiş gıdaların (UPF'ler) tüketiminin artması, dünya genelinde kronik hastalıkları körükleyen ve sağlık eşitsizliklerini derinleştiren ciddi bir halk sağlığı tehdidi oluşturuyor.

Dünyanın dört bir yanından 43 uzmanın yürüttüğü kapsamlı yeni çalışma, UPF'lerce zengin beslenmenin geleneksel öğünlerin yerini aldığını, beslenmeyi kötüleştirdiğini ve çok sayıda kronik hastalık riskini artırdığını gösteren bugüne kadarki en güçlü kanıtları bir araya getirdi.

The Lancet'te yayımlanan bulgular, UPF'lerin çoğu zaman sağlıktan ziyade kolaylık ve kâr için tasarlandığı ve bu ürünlerin arkasındaki şirketlerin düzenlemeleri bertaraf etmek için agresif pazarlama ile siyasi nüfuz kullandığı uyarısını yapıyor.

UPF'ler nedir?

UPF'ler, uzun ömürlü, aşırı lezzetli ve aşırı tüketime elverişli kılan ucuz endüstriyel bileşenler, kozmetik katkılar ve yoğun işleme teknikleri kullanılarak üretilir.

Yaygın örnekler arasında süpermarket hazır yemekleri, dondurulmuş pizzalar, şekerli kahvaltılık gevrekler, bisküviler, sosisler, dondurma, tavuk 'nugget'ları ve hazır erişteler bulunur.

İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkelerde, ortalama bir kişinin günlük kalorilerinin artık yarısından fazlası UPF'lerden geliyor.

Diğer ülkeler de hızla yetişiyor. Son 30 yılda UPF tüketimi İspanya'da üç katına çıktı (yüzde 11'den yüzde 32'ye) ve Çin'de (yüzde 4'ten yüzde 10'a) yükseldi.

Ne kadar zararlı?

Yeni analiz, UPF'ler ve sağlık üzerine 100'den fazla uzun dönemli çalışmayı bir araya getiriyor. Bu çalışmalardan 92'si, UPF'lerin daha fazla tüketilmesinin bir veya daha fazla kronik sağlık sorunu riskindeki artışla ilişkili olduğunu buldu.

Bunlar arasında obezite, tip 2 diyabet, kalp hastalığı, depresyon ve erken ölüm riskinde artış yer alıyor. UPF'ler ayrıca aşırı yeme, fazla şeker ve sağlıksız yağ tüketimi ile düşük lif ve protein düzeyleriyle ilişkilendiriliyor.

Araştırma, bu gıdaların üretilme ve paketlenme biçiminin insanları potansiyel olarak zararlı bir dizi maddeye maruz bırakabileceğine dair artan kanıtlara da dikkat çekiyor.

Yüksek sıcaklıkta üretim, akrilamid, furanlar ve endüstriyel trans yağlar gibi bileşikler oluşturabilir; diğer araştırmalarda bu kimyasallar iltihaplanma ve kanser riskiyle ilişkilendirilmiştir.

Ayrıca UPF'ler çoğu zaman uzun ömürlü ambalajlarda satılır; bu ambalajlar ftalatlar, bisfenoller ve PFAS gibi "sonsuz kimyasallar" ile "endokrin bozucuların" sızmasına yol açabilir ve bu da vücuttaki hormonlara müdahale etme potansiyeli taşır.

Sağlık uzmanları ne diyor?

Fransız Ulusal Sağlık ve Tıbbi Araştırma Enstitüsü'nden (Inserm) önde gelen epidemiyolog Mathilde Touvier, araştırmanın "politika eylemi ihtiyacını haklı çıkardığını" söyledi.

Beslenme bilimi içindeki tartışmanın normal olduğunu, ancak bunun sanayinin kanıtları baltalama girişimleriyle karıştırılmaması gerektiğini belirtti.

"Artan sayıdaki araştırma, ultra işlenmiş gıdalarca zengin diyetlerin küresel ölçekte sağlığa zarar verdiğini gösteriyor ve politika eylemi ihtiyacını haklı çıkarıyor," dedi.

Dünyanın en güçlü gıda etiketleme yasalarından bazılarını şekillendirmesiyle tanınan Şilili halk sağlığı uzmanı Camila Corvalan, hükümetlerin devreye girmesi gerektiğini savundu.

"Bu zorluğun üstesinden gelmek için hükümetlerin harekete geçmesi ve cesur, eşgüdümlü politika adımları atması gerekiyor; paket ön yüzü etiketlerine UPF göstergelerini eklemekten, pazarlamayı kısıtlamaya ve bu ürünlere vergi koyarak uygun fiyatlı, besleyici gıdalara erişimi artırmayı finanse etmeye kadar," dedi.

Beslenme epidemiyoloğu Barry Popkin, etiketlerin yalnızca şeker veya yağ düzeylerini değil, yoğun işlemenin işaretlerini de vurgulaması gerektiğini ekledi.

"Sağlıksız içerik ikamelerini önlemek ve daha etkili düzenlemeleri mümkün kılmak için, paket ön yüzü etiketlerinde aşırı doymuş yağ, şeker ve tuzun yanında, UPF göstergesi olan içeriklerin (örneğin renklendiriciler, aromalar ve tatlandırıcılar) yer almasını talep ediyoruz," dedi.

Uzmanlar ayrıca hastaneler ve okullarda UPF'lerin yasaklanmasını, süpermarket raflarındaki görünürlüğünün azaltılmasını ve seçili UPF'lerden alınan vergilerin düşük gelirli haneler için meyve, sebze ve taze temel gıdaları sübvanse etmekte kullanılmasını öneriyor.

'Kârları korumak ve etkili düzenlemeye direnmek'

Olumsuz sağlık etkilerinin ötesinde, analiz UPF üreticilerinin siyasi gücü konusunda uyarıyor; bu sektör dünya genelinde yılda yaklaşık 2 trilyon dolar (1,7 trilyon euro) gelir elde ediyor.

Obezite ve diyabet konusunda Meksika'nın önde gelen uzmanlarından Simon Barquera, UPF'lerin yükselişinin kişisel tercihten ziyade siyasi baskıyla ilgili olduğunu söyledi.

"Aşırı işlenmiş gıdaların küresel yükselişinin arkasında bireylerin tercihleri değil, güçlü şirketler var," dedi.

Şirketlerin beslenmeyi iyileştirme konusunda kendilerini sık sık ortak olarak sunduğunu ancak "eylemlerinin bambaşka bir hikaye anlattığını - kârları korumaya ve etkili düzenlemeye direnmeye odaklandığını" da ekledi.

Araştırmacılar, tütün şirketlerinin kullandıklarına benzer stratejilerden söz ediyor: lobi faaliyetleri, bilimsel tartışmayı şekillendirme, çıkar gruplarını finanse etme ve düzenlemeleri geciktirme.

Bağımsız uzmanlardan uyarı notu

Ancak çalışmaya dahil olmayan bazı uzmanlar, kısa süre önce yayımlanan üç bölümlük derlemenin temkinle karşılanması gerektiği uyarısında bulunuyor.

Sheffield Hallam Üniversitesi'nde gıda ve beslenme alanında kıdemli öğretim görevlisi olan Jordan Beaumont, UPF kavramının ve sağlık etkilerinin "son derece tartışmalı" olduğunu savundu.

"'Ultra işlenmiş' gıdaların doğası gereği sağlıksız olduğuna dair ikna edici, yüksek kaliteli kanıt pek yok. Nitekim bu makalenin yazarları iddialarını gözlemsel çalışmalar ve anlatı derlemeleri gibi nispeten zayıf kanıtlara dayandırıyor.

"'Ultra işlenmiş' gıdaların sağlık üzerindeki gerçek etkilerini anlamak için, çok sayıda, büyük ölçekli ve sağlam randomize kontrollü çalışmaya ihtiyaç var," dedi.

Open University'de uygulamalı istatistik profesörü olan Kevin McConway, kanıtların bazı yönlerden ikna edici olduğunu ancak "ortaya konulanlarda hala boşluklar bulunduğunu" söyledi.

"Beslenmeyi daha iyi ölçen araştırmalar farklı sonuçlara yol açmayabilir; ama aslında bunun böyle olup olmadığını, bu araştırma yeni ölçümler kullanılarak yapılmadıkça bilmiyoruz."