Patatesin dokuz milyon yıllık tarihi: Domatesten melezlenmiş

Patates, dünyanın en temel gıda kaynaklarından biri. İlk olarak binlerce yıl önce Güney Amerika’daki And Dağları’nda yetiştirilen bu sebze, 16'ncı yüzyıldan itibaren dünyaya yayıldı. Ancak insanlık tarihindeki bu önemli yiyeceğin evrimsel kökenleri bugüne dek bir sır olarak kalmıştı. Yeni bir genetik analiz sayesinde bu sır nihayet aydınlatıldı.

Bilim insanları, 450 kültür patatesi ve 56 yabani patates türünün genomlarını inceledi. Analiz, patatesin soyunun yaklaşık 9 milyon yıl önce Güney Amerika’da yabani bir domates bitkisi ile patatese benzer bir türün doğal melezlenmesiyle başladığını ortaya koydu.

Bu melezleşme sonucunda, yer altında besin depolayan patatesin karakteristik özelliği olan yumru oluştu. Araştırmacılar ayrıca bu yumrunun gelişiminde rol oynayan iki temel geni de tespit etti. Domates bitkisinde yenilebilir kısım meyve iken, patateste bu işlevi yumru üstleniyor.

Çin Tarım Bilimleri Akademisi’nden genom biyoloğu ve bitki ıslahçısı Sanwen Huang, Cell dergisinde yayımlanan çalışmanın başyazarı olarak şöyle dedi: “Patates, insanlık için en etkileyici temel gıdalardan biri. Benzersiz besin değeri, kültürel yaygınlığı ve mutfaktaki çok yönlülüğüyle diğer mahsullerle kıyaslanamaz.”

Patatesin yalnızca karbonhidrat olarak etiketlenmemesi gerektiğini vurgulayan Huang, C vitamini, potasyum, lif ve dirençli nişasta içeren, doğal olarak glutensiz, düşük yağlı ve doyurucu bir besin kaynağı olduğunu belirtti.

Dirençli nişasta, ince bağırsakta sindirilmeyip kalın bağırsakta fermente olan ve yararlı bakterileri besleyen bir karbonhidrat türü.

Araştırmaya göre bugün tüketilen modern patatesin bilimsel adı Solanum tuberosum. Araştırmada tespit edilen ebeveynleri ise Peru’da bulunan ve yumru üretmeyen patatese benzer bir tür olan Etuberosum ile domates bitkisinin atalarıydı. Bu iki türün ortak atası yaklaşık 14 milyon yıl önce yaşadı ve 5 milyon yıl sonra yeniden doğal yoldan melezlenebildiler.

Londra Doğa Tarihi Müzesi’nden botanikçi Sandra Knapp, bu melezleşme olayının And Dağları'nın hızla yükselmesiyle aynı döneme denk geldiğini söyledi: “Bu olay, genetik karışımla yumru oluşumunu sağladı ve bu sayede bitki, soğuk ve kuru yeni dağlık habitatlara yayılabildi.”

Yumrular sayesinde bitki soğuk koşullara uyum sağlayabildi, besin depolayabildi ve eşeysiz üremeyle çoğalabildi. Araştırmacılar, bu keşfin iklim değişikliği gibi çevresel zorluklara karşı daha dayanıklı patates türlerinin geliştirilmesine katkı sağlayabileceğini düşünüyor.

Dünya genelinde yaklaşık 5 bin patates çeşidi bulunuyor. Peru merkezli Uluslararası Patates Merkezi’ne göre, patates insan tüketimi açısından pirinç ve buğdaydan sonra dünyanın en önemli üçüncü gıdası. Çin, patates üretiminde lider konumda.

Sanwen Huang, bu çalışmanın zararlı genetik mutasyonlardan arındırılmış yeni patates türleri geliştirmek için domatesi genetik iskelet (şasi) olarak kullanmanın kapısını aralayabileceğini söyledi. Araştırmacılardan Zhiyang Zhang da gelecekte hem domates meyvesi hem patates yumrusu verebilen yeni bir mahsul türünün mümkün olabileceğini belirtti.

Patates ve domates, patlıcangiller ailesinden; bu ailede ayrıca tütün ve biber gibi bitkiler de bulunuyor. Araştırma, tatlı patates veya manyok gibi diğer yumrulu kök bitkilerin evrimsel kökenlerini incelemedi; çünkü bu bitkiler farklı bitki ailelerine ait.

Sandra Knapp, her ne kadar insanlar domateste meyveyi, patateste ise yumruyu yeseler de bu iki bitkinin yapısal olarak oldukça benzer olduğunu söyledi: “Eğer şanslıysanız, patates bitkiniz meyve de verebilir – küçük yeşil domateslere benzeyen bu meyveleri yemeyin ama, tadı pek hoş değildir.”