ABD'den Sırbistan'ın ana petrol tedarikçisine yaptırım kararı

ABD, Rusya'nın çoğunluk hissesine sahip olduğu Sırbistan'ın başlıca petrol tedarikçisine yaptırım uyguladığını perşembe günü doğruladı.

Sırbistan'da 5 bşn kişiye istihdam sağlayan Petrol Endüstrisi'ne (NIS) yönelik yaptırımlar perşembe günü sabah 6 itibarıyla yürürlüğe girdi.

Amerikalı yetkililer, Sırbistan'da bir rafineri ve 330 benzin istasyonu işleten petrol devine Moskova tarafından kontrol edildiği gerekçesiyle yaptırım uyguladı.

Bu hamle, Şubat 2022'de Rusya'nın Ukrayna'yı işgali ardından Batı'nın Moskova'nın enerji sektörüne yönelik baskısının bir parçası olarak geldi.

NIS'in ana hissedarı yüzde 45 ile Rus Gazpromneft ve bir takas anlaşmasının ardından Gazprom Capital ile ilişkili JSC Intelligence yaklaşık yüzde 11'ini kontrol ediyor. Sırbistan devleti yüzde 30, küçük yatırımcılar ise yaklaşık yüzde 13-15 ile geri kalan hisseleri elinde tutuyor.

Rusların çoğunlukta olduğu mülkiyet sorunu ancak bir satın alma ya da kamulaştırma yoluyla çözülebilir. İlk seçenek için para bulunmazken, Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic ikinci seçeneği kabul etmek istemiyor.

Vucic perşembe günü yaptığı açıklamada, "Kamulaştırma yaptırımlardan kurtulmanın tek yolu olabilir, ancak bu yapacağım son şey olur," dedi.

Vucic'e göre, Rus mal sahipleri piyasadan gönüllü olarak çekilmek istemiyorlar çünkü orada "bir yer edinmiş durumdalar." Ayrıca kendi ilgi alanları içinde olduğunu düşündükleri bir bölgede kalmak için siyasi olarak da motive olmuş durumdalar.

Belgrad'ın talebi üzerine 45 günlük bir bildirim süresiyle ilan edilen yaptırımlar altı kez ertelendi, ancak artık Sırbistan Cumhurbaşkanı bile Washington'dan yeni bir erteleme ummuyor.

Sonuçları ne olacak?

Yaptırımlar yürürlüğe girdiğinde Hırvatistan'a ait JANAF boru hattı üzerinden yapılan sevkiyatlar kanun zoruyla derhal durdurulacak. Boru hattı Sırbistan'ın Pancevo'daki tek rafinerisine Rusya'dan değil Irak ve Körfez ülkelerinden gelen ham petrolü tedarik ediyor.

JANAF'a çarşamba günü sona eren bir teslimat izni verildi. Sırbistan'ın ihtiyaçlarını büyük ölçüde bağımsız olarak karşılamayı başardı.

2023 ve 2024 yılları arasında Rijeka limanından Belgrad yakınlarındaki Pancevo'ya toplam 6,2 milyon varil ham petrol taşındı.

NIS gibi bir müşteriyi kaybetmek Hırvatistan'da ciddi yaptırımlara yol açacak ve JANAF'ın devlete ait varlık yönetimi ve emeklilik fonu, petrol şirketi INA, Hırvat devletine ait elektrik şirketi ve hisselerinin yüzde 15'ine sahip olan hükümetin kendisi de dahil olmak üzere en büyük sahipleri arasında dalgalanmalara neden olacak.

Sırbistan'daki sürücüler yaptırımların etkilerini hemen yaşayacaklar.

Perşembe günü sabah saat 6'dan itibaren NIS benzin istasyonları zincirinde kartla ödeme seçeneği durduruldu. Terminaller artık ABD ödeme sisteminde çalışan MasterCard veya Visa kartlarını kabul etmeyecek.

Tahminlere göre, NIS dolum istasyonlarında alışverişler sadece nakit para ile mümkün olacak.

Şirketin CEO'su Kiril Tyurgyenev, bankaların NIS ile iş birliğini durdurması halinde bunun "çalışanların ve tüketicilerin kişisel hesaplarını etkilemeyeceğini" söyledi.

Acil bir yakıt sıkıntısı beklenmiyor. Ancak rezervlerin tükenmesi halinde benzin istasyonlarında kuyruklar oluşmakla kalmayacak, akaryakıt fiyatlarına zam yapılması da kaçınılmaz olacaktır.

Ülkede benzin stoku var mı?

Sırbistan'da benzin istasyonlarında sıra beklenmesi daha önce de yaşandı.

Mart 2022'de Sırbistan hükümetinin akaryakıt fiyatlarını dondurmasının ardından arabalar istasyonlarda kuyruk oluşturmuş ve sosyal medyada hızla yayılan söylentilere göre benzin doldurma başına izin verilen akaryakıt miktarı sınırlandırılmıştı ki bu daha önce de birkaç kez yaşanmıştı.

Srbijagas'ın müdürü Dusan Bajatovic, devlet televizyonunda Sırbistan'daki yakıt stoklarının "altı ila sekiz ay için yeterli" olduğu ve "bir fiyat şoku ya da yakıt sıkıntısı tehdidi olmadığı" konusunda halka güvence verdi.

Bajatovic'e göre aynı medya kuruluşunun bir başka yayınında, bir ya da iki ay boyunca kimse yaptırımların sonuçlarını hissetmeyecek.

Ancak uzman Milos Zdravkovic, Sırbistan'ın yaptırımlar uygulandıktan sonra "uzun süre dayanmayacak" "önemsiz rezervlere" sahip olduğunu iddia etti.

Bu rezervlerin "birkaç ay için yeterli" olduğuna inanan Bakan, Sırbistan petrol endüstrisinin "gerekli miktarda ham petrolün Tuna mavnalarıyla taşınmasının imkansız olması" nedeniyle kapanacağını savunuyor.

NIS daha fazla ayrıntı vermeden yaptığı basın açıklamasında, "Şirket, işlenmek üzere yeterli ham petrolün yanı sıra mevcut piyasa talebini karşılamaya yetecek kadar petrol türevi depolamaktadır," dedi ve dolum istasyonlarının "tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılamaya hazır olduğunu" ekledi.

Yaptırımların uygulanması halinde, benzin istasyonu sahiplerinin ithal yakıt tedarikini "normal miktarın üzerinde" arttıracağını söyleyen Knez Petrol benzin istasyonu zinciri sahibi, tedarikinin yarısını NIS'ten sağlıyor.

Radun Avia benzin istasyonu zincirinin ortak sahibi Jelena Radun, "Yıl sonuna kadar yeterli yakıt olacağına inanıyorum. Ancak sonrasında, uzun vadede durum muhtemelen belirsiz ve gergin olacak," dedi. Radun'a göre en önemli sorun depolama ve liman kapasitesinin yetersizliği olabilir.

Yaptırımlardan etkilenmeyen Macar sermayeli MOL, Sırbistan'da 65 benzin istasyonu işletiyor. Şubat ayı sonunda MOL, NIS'in Sırbistan pazarındaki rolünü devralmaya hazır olduğunu açıkladı.

Duyuru öncesinde Macaristan Dışişleri ve Ticaret Bakanı Peter Szijjarto, ABD yaptırımlarını eleştirerek, yeni Trump yönetiminin cezai tedbirleri uygulamasına rağmen, bunları Biden yönetiminin Macaristan ve Sırbistan'ın egemenlik politikalarına karşı misilleme eylemi olarak nitelendirdi.

İşten çıkarmalar olacak mı?

ABD yaptırımlarının bir sonucu olarak, NIS'in eninde sonunda bazı çalışanlarını işten çıkarmak zorunda kalması muhtemel.

Vucic, "Umarım şirket çok sayıda çalışanını işten çıkarmaz," dedi.

"Ruslarla konuşacağız çünkü Amerikalılarla konuşacak bir şey kalmadı," diye ekledi.

Şirketin yabancı bankalardaki hesaplarının dondurulması bekleniyor. Bu da örneğin çalışan maaşlarının nasıl ödeneceği konusunda soru işaretleri yaratıyor. Gazprom'daki kaynaklara göre, yaptırımların açıklanmasından bu yana maaşlar önleyici tedbir olarak bir ay önceden ödeniyor.

Dev şirketin gelecekte nasıl çalışacağı uzmanlar için bile belirsiz. Örneğin bankalar NIS ile iş yapmaya devam ederlerse kendi operasyonlarını riske atmış olacaklar.

Bu risk, yaptırımlardan sonra petrol şirketinin tek finansal ortağı olarak kalabilecek olan devlete ait Posta Tasarruf Bankası'nı bile kapsıyor.

Diğer bazı şirketler Sırp petrol şirketiyle iş birliklerini bu haftaya kadar sürdürürken, diğerleri ABD'nin yaptırımları ilk açıkladığı ocak ayından itibaren bağlarını kopardı.

NIS Sırbistan ekonomisi için 'can simidi'

Belgrad Üniversitesi Ekonomi Fakültesi profesörlerinden Ljubodrag Savic Euronews Sırbistan'a yaptığı açıklamada, yaptırımların NIS'in faaliyetlerini fiilen felç edeceği için ciddi sonuçları olacağını söyledi.

NIS'in devlet bütçesine yüzde 11,9 oranında katkı sağladığını ve üretim ve operasyonlarının gayri safi yurt içi hasılanın (GSYİH) yüzde 6,9'unu oluşturduğunu belirten Savic, bu büyük şirketin ülkenin altyapısında "can simidi" rolü oynadığını söyledi.

NIS'in 5 bin kişiye istihdam sağladığını ve bu kişilerin kaderinin 20 bin aile üyesinin hayatını etkilediğine dikkat çekti.

NIS bu yılın ilk yarısında zaten daha zayıf sonuçlarla faaliyet gösteriyordu ve cirosu 2024'ün aynı dönemine kıyasla dörtte birinden fazla düştü.

Bankaların NIS'in 180 milyon eurosu bu yıl olmak üzere yarım milyar euronun biraz üzerinde kredi geri ödemesi yapmasını beklemesi durumu daha da kötüleştiriyor.

Sırp Bankalar Birliği eski genel sekreteri Veroljub Dugalic'e göre, yabancı bankaların borçlarını derhal tahsil etmeye çalışma olasılığı her zaman var.

Dugalic, Washington'un geçmişte yurt dışındaki Rus varlıklarına el koyma ya da dondurma konusunda hiçbir sorun yaşamadığını hatırlattı.

Dugalic, "Aynı şeyi burada da yapmakta bir sorun yaşamayacaklar," dedi.

Yaptırımların uygulanmasının kolay ancak kaldırılmasının zor olduğu uyarısında bulunan Profesör Savic, ABD ile Rusya arasındaki çatışmada en büyük zararı Sırbistan'ın göreceğini sözlerine ekledi.