Rusya’da internet özgürlüğü nasıl yok ediliyor?

Rusya’da internete bağlanmak bazen sinir bozucu, karmaşık ve hatta tehlikeli olabiliyor. Bu bir teknik sorun değil, Kremlin’in interneti tamamen kontrol etmek için bilinçli, çok yönlü ve uzun vadeli bir planı.

Yetkililer, kısıtlayıcı yasalar çıkardı ve kurallara uymayan web siteleri ile platformları yasakladı. Ayrıca, internet trafiği teknolojiyle izleniyor ve yönlendiriliyor.

Kısıtlamaların önüne geçmek için VPN uygulamaları kullanılabiliyor ama onlar da düzenli olarak engelleniyor.

Bu yaz yetkililer, cep telefonlarından internete erişimi geniş çapta keserek bağlantıyı daha da kısıtladı. Ayrıca, yasa dışı kabul edilen içerikleri arayanlara ceza getiren yeni bir yasa çıkardı.

Yetkililer, popüler mesajlaşma uygulaması WhatsApp’ı yasaklamakla tehdit ediyor. Bunun yerine, herkesin takip edileceği düşünülen yeni bir “ulusal” mesajlaşma uygulaması kullanıma sunuluyor.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, hükümete yabancı internet hizmetlerini engellemeye başlamaları çağrısında bulundu ve "dost olmayan" ülkelerin platformlarını yasaklamak için bir liste hazırlanmasını emretti.

Uzmanlar ve insan hakları savunucuları, ABD menşeli haber ajansı Associated Press’e (AP) yaptıkları açıklamada kısıtlamaların boyutu ve etkisinin endişe verici olduğunu söylüyor.

Daha önce pek başarılı olamayan yetkililer, şimdi bu konuda çok daha etkili ve Rusya’yı internetten izole etme hedefine her geçen gün daha da yaklaşıyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü’nden (HRW) araştırmacı Anastasiia Kruope, Moskova’nın interneti kontrol etme yöntemini “bin küçük kesikle ölüm” ifadeleriyle tanımlıyor.

Yani, “Her seferinde küçük adımlarla ilerleyip sonunda her şeyi kontrol altına almaya çalışıyorlar,” diyor.

2011-2012 protestolarından sonra sansür

Kremlin’in Rusların internette ne yaptığı, ne okuduğu veya ne söylediği üzerinde kontrol kurma çabaları 2011-2012’ye kadar uzanıyor.

O dönemde internet iktidara meydan okumak için kullanılıyordu. Bağımsız medya çoğalmış, tartışmalı parlamento seçimleri ve Putin’in yeniden adaylığı sonrası hükümete karşı çevrim içi organize edilen gösteriler patlak vermişti.

Rusya, interneti sıkı kontrol altına almak için yeni kurallar getirdi. Bazı web siteleri engellendi; ayrıca internet sağlayıcılarının görüşme ve mesaj kayıtlarını tutup, gerektiğinde güvenlik güçleriyle paylaşması, ayrıca internet trafiğini izleyip kesebilecek cihazlar kullanması zorunlu hale getirildi.

Google ve Facebook gibi şirketlere, kullanıcı verilerini Rusya’daki sunucularda tutmaları için baskı yapıldı ancak başarılı olunamadı. Ayrıca, Rus internetinin dünyadan tamamen bağımsız çalışmasını sağlayacak “egemen internet” planları duyuruldu.

Telegram’ın kurucusu Pavel Durov’un daha önce oluşturduğu, Rusya’nın popüler Facebook benzeri sosyal medya platformu VK, Kremlin yanlısı şirketlerin eline geçti. Telegram 2018-2020 yılları arasında engellenmeye çalışıldı ancak başarı sağlanamadı.

Sosyal medyadaki paylaşımlar ve yorumlar yüzünden sık sık yargılamalar yapıldı; bu da yetkililerin interneti yakından takip ettiğini gösterdi.

Uzmanlar, Kremlin’in interneti kontrol etme çabalarının etkisiz olduğunu düşünüyor; Rusya’nın Çin’in “Büyük Güvenlik Duvarı” gibi güçlü bir sansür sistemi kurmaktan çok uzak olduğunu savunuyordu.

Ukrayna işgali sert önlemleri tetikledi

2022’de Rusya’nın Ukrayna’ya tam kapsamlı işgali sonrası hükümet Twitter, Facebook, Instagram gibi büyük sosyal medya platformlarını, Signal ve bazı diğer mesajlaşma uygulamalarını engelledi. VPN’ler de hedef alındı, böylece engellenen sitelere erişim zorlaştı.

Geçen yaz YouTube’a erişim sık sık kesildi; uzmanlar bunun yetkililerin bilinçli yavaşlatması olduğunu belirtti. Kremlin ise YouTube’un sahibi Google’ı Rusya’daki donanımını bakımsız bırakmakla suçladı. YouTube, Rusya’da hem eğlence hem de Kremlin eleştirmeni, merhum muhalif lider Aleksey Navalny gibi isimlerin sesini duyurması nedeniyle çok popülerdi.

İnternet altyapı sağlayıcısı Cloudflare, haziran ayında servislerini kullanan web sitelerinin Rusya’da yavaşlatıldığını açıkladı. Bağımsız haber sitesi Mediazona ise başka popüler Batılı barındırma hizmetlerinin de engellendiğini bildirdi.

Siber hukukçu Sarkis Darbinyan, Roskomsvoboda adlı Rus internet özgürlüğü grubunun kurucusu, yetkililerin şirketleri kontrol edilebilen Rus barındırma hizmetlerine geçmeye zorladığını söyledi.

Tüm Rus web sitelerinin yaklaşık yarısının yabancı altyapı ve barındırma hizmetlerine bağlı olduğunu tahmin ediyor. Birçok kaliteli ve uygun fiyatlı hizmet olduğu için global sitelerin büyük kısmı bu sağlayıcıları kullanıyor. Bunların engellenmesi, bu sitelerin Rusya’dan erişilemez hale gelmesi demek.

30 Temmuz’da yayımlanan HRW'nin raporuna göre, Rusya’da internet sağlayıcıları ve IP adreslerini yöneten şirketler yoğun şekilde birleşiyor.

Geçen yıl, internet sağlayıcısı lisansı almak için ödenen ücret 7.500 rubleden 1 milyon rubleye çıkarıldı. Devlet verilerine göre, Rusya’daki IP adreslerinin yarısından fazlası yedi büyük şirketin elinde bulunuyor. Bunların içinde devletin telefon ve internet şirketi Rostelecom yüzde 25 paya sahip.

HRW’den Kruope, Kremlin’in “Rusya’daki interneti kontrol etmek, sansürlemek ve trafiği yönetmek için çaba harcadığını” söylüyor.

‘Aşırı uç’ aramalar suç sayılıyor

Yeni bir Rus yasası, geniş kapsamlı “aşırıcı” materyallerle ilgili çevrim içi aramaları suç haline getiriyor. Buna LGBTİ+ içerikleri, muhalif gruplar, Kremlin karşıtı bazı sanatçıların şarkıları ve geçen hafta aşırıcı ilan edilen Navalny’nin anıları da dahil.

Hak savunucuları, bu yasanın sadece içerik sağlayıcıları değil, kullanıcıları da cezalandırmayı amaçladığını belirtiyor. Çünkü Belarus’ta benzer yasalar yüzünden insanlar, bazı bağımsız medya kaynaklarını takip ettikleri için para cezası veya hapis cezası alıyor.

Net Freedom hak grubu siber güvenlik uzmanı ve avukat Stanislav Seleznev, 146 milyonluk ülkede bireysel aramaların takibinin zor olduğunu, bu yüzden çok sayıda soruşturma beklemediğini söyledi. Ancak az sayıda dava bile insanları yasaklı içerikten uzaklaştırabilir.

WhatsApp engellenebilir

Popüler mesajlaşma uygulaması WhatsApp’ın engellenmesi büyük bir adım olabilir. Mediascope izleme servisi, nisan ayında WhatsApp’ın Rusya’da 97 milyondan fazla aylık kullanıcısı olduğunu bildirdi.

Milletvekili Anton Gorelkin, WhatsApp’ın “Rus pazarından çıkmaya hazırlanması gerektiğini” söyledi ve sosyal medya şirketi VK’nın geliştirdiği yeni “ulusal” mesajlaşma uygulaması MAX’ın onun yerini alacağını belirtti. Telegram ise muhtemelen engellenmeyecek.

MAX, sadece mesajlaşma değil, dijital devlet hizmetleri ile ödeme gibi özellikler de sunuyor. Deneme süreci başladı ancak henüz geniş kitlelere ulaşmadı. Temmuz ayı sonunda 2 milyondan fazla kişi kayıt oldu.

Kullanıcı sözleşmesi, talep edilirse verilerin yetkililerle paylaşılacağını belirtiyor. Yeni yasa, MAX’ın Rusya’da satılan tüm akıllı telefonlara ön yüklü gelmesini zorunlu kılıyor. Devlet kurumları, yetkililer ve şirketler iletişimlerini ve bloglarını MAX’a taşımaya teşvik ediliyor.

İnternet altyapısında blokaj testleri

Access Now internet özgürlük grubu üyesi Anastasia Zhyrmont, temmuz ayında Telegram ve WhatsApp’ın Rusya’da kesintiye uğradığını, bunun internet altyapısına olası engellerin etkisini test etmek için yapılmış olabileceğini söyledi.

Bu sıra dışı değil. Son yıllarda yetkililer, interneti dış dünyadan koparmayı sık sık denedi ve bazen bazı bölgelerde internet kesintileri yaşandı.

Darbinyan’a göre, MAX uygulamasını zorunlu hale getirmenin tek yolu, Batılı alternatifleri tamamen engellemek. Ancak insanların internet alışkanlıkları bir-iki yılda değişmez; yıllardır hızlı ve özgür internet kullanıyorlar.

Darbinyan, devlet medyası ve internet düzenleyicisi Roskomnadzor'un, tüm internet trafiğini izleyip inceleyerek engellenmesi gereken içerikleri belirlediğini ve erişimi kısıtladığını söylüyor.

Kruope’ya göre, bu kontrol süreci yıllar içinde geliştirilen teknoloji ve internet yapısını iyi anlama sayesinde mümkün oldu. Ayrıca 2022’den sonra Batılı yaptırımlar ve şirketlerin Rusya’dan ayrılması da bu süreci kolaylaştırdı.

Darbinyan, Rusya’nın internetini henüz dış dünyadan tamamen koparmadığını ama Kremlin’in buna giderek daha çok yaklaştığını vurguluyor.